1. Mare et terra, et cœlum, quod involvit cætera, fuerant priùs una facies

naturæ in mundo universo,

quam vocaverun: Chaos; quæ quidem fuit massa cras sa et confusa, nec aliud quàm pondus ignavum semina dissidentia rerum malè cohærentium in unam coacta Nullus sit ministra

et

bat adhuc lucem obi; nec luna renovažat no a cornua

crescendo, nec terra perdebut in aëre circumfluo suspensa sua gravitate; nec mare extenderat brachia, longá terrarum extremitate: et qua parte fuit terra, imdem et mare et aër fuerunt. Eo modo terra non erat so

lida, nec aqua natabius aut fluida; aër erat luce carens: nulli sua forma constabat. Atque se invicem impediebant, quia in eâdem mole frigida certabant cum calidis, humida cum aridis; mollia cum duris ; gravia cum levibus. Deus et aquior natura, composuit hanc discor

FABULA I.

ANTE mare et tellus, et, quod tegit omnia, cœlum, 5 Unus erat toto naturæ vultus in orbe,

10

15

Quem dixêre Chaos; rudis indigestaque moles;
Nec quicquam, nisi pondus iners; congestaque eódem
Non bere junctarum discordia semina rerum.
Nullus adhuc mundo præbebat lumina Titan ;
Nec nova crescendo reparabat cornua Phoebe ;
Nec circumfuso pendebat in aëre tellus,
Ponderibus librata suis; nec brachia longo
Margine terrarum porrexerat Amphitrite.
Quáque fuit tellus, illic et pontus et aër :
Sic erat instabilis tellus, innabilis unda,
Lucis egens aër, Nulli sua forma manebat.
Obstabatque aliis aliud quia corpore in uno
Frigida pugnabant calidis, humentia siccis,
Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus.
Hanc Deus, et melior litem Natura diremit.
Nam cœlo terras, et terris abscidit undas :
Et liquidum spisso secrevit ab aëre cœlum.
Quæ postquam evolvit, cæcoque exemit acervo,
Dissociata locis concordi pace ligavit.

20

25

diam. Separavit enim terram à cælo, et aquam à terrâ, et sejunxit ætherem puriorem ab nëre crasso. Que postquam expedivit, et extraxit obscurá congerie, ea locis suis distincta et separate amice composuit.

NOTE.

6. Unus.] Antequam mundi partes erant distributæ, latuerunt rerum semina inerti mole promiscuè confusa, quam Chaos poëtæ ; primam autem materiam indigitârunt philosophi. Osgavós té juía I'ŵv moguía, Euripid Menalippa. Quæ lucem præfert sequentibus; Quáque erat et tellus, &c.

9. Semina.] Elementa quatuor.

10 Titan.] Sol est, à patre Hyperione, ex Titanibus uno, sic appellatus.

11. Phabe Luna est, à fratre Phobo seu Sole się dicta.

13, Librata.] Ita sustentata, ut nullâ ex parte sursum versus trudi posset. Sed in imo semper sidat Consule Cartesianos.

Ib. Brachia.] Aquas oceani intelligit, qui, bus veluti brachiis universam terram (quæ in medio aquarum sita est) amplectitur. Sic noster lib. II. Met, Æquora medias cingentia ter

ras.

14. Amphitrite.] Neptuni fuit uxor, quæ

hîc pro mari terram circumferente et alluente ponitur. apa rò àμqırpıbaïv.

16. Instabilis.] Mobilis. Significat enim nulli elementorum in illo Chao propriam fuisse naturam.

18. Obstabat.] Quia contrariæ qualitates erant in eodem subjecto.

21. Natura] Nihil autem aliud est natura, ut Seneca ait, quàm deus et divina quædam ratio toti mundo et partibus ejus inserta. Proinde particulam et expositivè hic accipiunt grammatici; quasi dicas, deus, sive natura, vel, ut vulgò loquuntur, deus, i. e. natura.

23 Calum.] Pro æthere posuit, qui purissimus est, et clarissimus.

24. Ceco.] Chao, Sc. Cecum adnтia's poetis, quod non cernitur.

25. Concordi pace ligavit.] Composuit elementorum discordiam ; prius enim dixit.

Frigida pugnabant calidis, &c.

elementaque grandia traxit ;
Circumfluus humor
Et pressa est gravitate sui.
Ultima possedit, solidumque coërcuit orbem.

II. Sic ubi dispositam, quisquis fuit ille deorum,
Congeriem secuit, sectamque in membra redegit ;
Principio terram, ne non æqualis ab omni

Parte foret, magni speciem glomeravit in orbis.
Tum freta diffundi, rapidisque țumescere ventis
Jussit, et ambitæ circumdare littora terræ :
Addidit et fontes, immensaque stagna, lacusque;
Fluminaque obliquis cinxit declivia ripis ;.
Quæ diversa locis partim sorbentur ab ipsâ ;

II. Postquam deorum ali35 quis (quicunque is fuit) eo modo divisit et ordina vit acervum, et ivisum in partes reduxit. primò rotunduvit terram in modum ingentis globi ne non esset equalis ab omni par te Deinde imperavit maria diffluere, et turgescere ventis præcipitibus, et circumcingere oras telluris circumdatæ. Adjecit etiam scaturigines, et vasta stagna, et lacus; et repressit amnes defluentes ripis sinuosis; qui quidem sedibus dissiti partim absor bentur ab ipsâ terra.

NOTE.

la dividunt cœlum à dextrá parte, et etidem finistra, quintum est fervidius illis, ata dei providentia divsit molem inclusum pari numero; et totidem terra trace tus urgentur. Quorum qui mehus est non potest coli propter ardores nives cumulute tegunt duos: posuit totidem inter utrumque : et temperavit calore cum frigore con uncts: Aer imminet istis, qui tantò est gra. vior igne, quantò gravitas aquæ est minor gravitate

In mare perveniunt partim, campoque recepta
Liberioris aquæ, pro ripis littora pulsant.
Jussit et extendi campos, subsidere valles,
Fronde tegi silvas, lapidosos surgere montes.
Utque duæ dextrâ cœlum, totidemque sinistrâ
Parte secant Zonæ, quinta est ardentior illis ;
Sic onus inclusum numero distinxit eodem
Cura dei : totidemque plaga tellure premuntur.
Quarum quæ n media est, non est habitabilis æstu :
Nix tegit alta duas: totidem inter utramque locavit; 50
Temperiemque dedit mistâ cum frigore flammâ.
Imminet his aër, qui, quantò est pondere terræ
Pondus aquæ levius, tantò est onerosior igni.
Illic et nebulas, illìc consistere nubes
Jussit, et humanas motura tonitrua mentes,
Et cum fulminibus facientes frigora ventos.
His quoque non passim mundi fabricator habendum.

55

terræ. Voluit etium nubes et nebulas illic locum habere, et tonitrua concussura mentes hominum, fulminaque et ventos procreantes frigus. Atque orbis conditor non illis dedit aërem passim pro libitu possidendum.

NOTE.

41. Campo.] Equor dicit aut mare. 42. Liberioris.] Quia non angustis ripis in mari aqua coarctatur, prout antea cùm alveo suo retinebatur.

Ib. Littora.] Distinguit poëta inter littus et ripam ut hæc sit fluminum, illud maris : quanquam non semper observatur hæc differentia.

45. Utque due dextrâ.] Dextra pars mundi hic accipienda est de Septentrione; Sinistra de Meridie. Vide Turneb. lib. XVIII cap. 35. Dividunt cœlum astronomi secundum latitudinem in quinque zonas, mediam inter tropicos Torridam vocant; duas extremas, polis subjectas, hanc ad polum Arcticum Dextram, illam ad Antarcticum Sinistram. Inter has et Torridam alterutrinque Temperatam statuunt, cui divisioni et terram subjacentem respondere volunt. Mediam, sive Torridam propter solis ardores antiqui credebant inhabitabilem, ut duas extremas propter frigus. Habent autem nomina circuli, vel à regione cœli, ut Arcticus et Antarcticus; vel à causis, ut Tropicus Estivalis, Tropicus Hyemalis, sive Hybernus, et Equinoctial's; nam sub hoc existente sole æquinoctia fiunt, sub illis, Solistitia, quas Græci rginas vocant. Quinque tenent cælum Zone : quarum una

Quam circum extremæ dextrâ læváque trahuntur

Carule glacie concreta, atque imbribus

atris.

Has inter mediamque, duæ mortalibus ægris
Munere concessa Divum.-

47. Onus.] Terram dicit, cujus partes non imperitè dixerunt astronomi partibus cœli oppositis, et ejus virtutibus respondere: quanquam eâ sapientiâ deus omnia attemperavit, ut etiam sub sole, et in ipsis ardoribus, quod veteres non satis cognoverunt, jucundissimam vitam brutis et hominibus liceat agitare.

Ib. Numero.] Zonarum scilicet.

48. Cura dei. Pro deo ipso, Græcorum more venustissimo poëtis familiari

Ib. Plage.] Quæ cœli respectu dicuntur Zone, eæ in se sunt plage aut terræ partes, quas cœlum premit.

49. Quarum.] Ita verò illi crediderunt, qui ventis, terræ situ, aliisque plurimis nesciverunt inexperti temperari solis ardores.

50. Duas.] Quæ sunt versus polos. 51. Mista.] Temperatas dicit Zonas ab utroque latere torridæ ; quæ solis radiis illustrantur quidem; non ita tamen, ut non polorum frigus participent.

57. Non passim.] Qui alter ab ortu, alius ab occasu spirat, &c. Aëra

Aëra permisit. Vix nunc obsistitur illis,
Cùm sua quisque regant diverso flamina tractu,
Quin lanient mundum; tanta est discordia fratrum.
Eurus ad Auroram, Nabathæaque regna recessit,
matutinis.
Persidaque, et radiis juga subdita r
Vesper, et occiduo quæ littora sole tepescunt,
Proxima sunt Zephyro: Scythiam Septemque trionem
Horrifer invasit Boreas; contraria tellus

Nubibus assiduis, pluvioque madescit ab Austro.
Hæc super imposuit liquidum et gravitate carentem
Ethera, nec quicquam terrenæ fæcis habentem.
Vix ea limitibus dissepserat omnia certis ;
Cùm, quæ pressa diu massâ latuêre sub illâ,
Sidera cœperunt toto effervescere cœlo.
Neu regio foret ulla suis animantibus orba :
Astra tenent cœleste solum, formæque deorum:
Cesserunt nitidis habitandæ piscibus undæ :
Terra feras cepit: volucres agitabilis aër.

grè jam illis resistitur, quanquam singuli moderen. tur suos flatus alia plagâ, 60 quò minus orbem discerpunt,

65

tanta est fratrum dissensio. Subsolanus profugit ad Auroram et regionem. Nabathæam et Persidem et montes subjectos radiis matutinis. Vesper et oræ quæ caiescont so e occidente, juxta Favonium positæ sunt. Terribilis Aquilo occupavit Seythiam et Septentrionem. Terra opposita humida est a Noto pluvi ali, et nubibus 70 perpetuis. Collocavit super hæc ætherem fluidum et destitutum pondere, nec tenentem quicquam terrestris sedimenti. Vix disjunxerat ea omnia constitutis terminis cùm astra, quæ oppressa diu occultata fuerant sub illâ mole, cœperunt radiare

75

foto cœlo. Et ne ulla ora esset expers suis animalibus, astra et formæ deorum occupant sedes cœlestes; aquæ fuerunt nitidis piscibus frequentanda terra excepit feras; aër mobilis alites.

NOTÆ.

60.Fratrum.]Ventorum, Aurora, et Astræi gigantis, filiorum. Hes. Theog.

61. Auroram.] Pro oriente posita est,. unde spirat ventus Eurus seu Subsolanus, dictus.

Ib. Nab theaque.] Regio est Arabiæ, quam suo nomine appellâsse volunt filium Ismaelis Nabath; quæ regio ad ortum respectu Italiæ est porrecta.

62. Persidaque.]Est persis Asiæ regio notis sima.

Ib. Radiis.] Periphrasis est terrarum, quæ solem orientem respiciunt, habitâ ratione Græcorum et Italorum, à quibus ad nos pervenerunt scientiæ.

64. Proxima] Ita ut ad Zephyri seu Favonii ditionem spectent, qui ab illâ parte spi

rat.

Ib Scythiam.] Scythia Asia ferocissimis populis not:ssima regio est.

Ib. Septemque trionem.] Borealem plagam, frigore horridam, per signum cæleste describit,quod ursam majorem vocant Septentriones vero aut septem Trionum dictum est hoc sigDum,quia plaustri refert speciem cum septem bobus aratoriis stellarum dispositio,quæ illud signum constituunt; quos quidem boves ara

torios Triones priscâ linguâ dixerunt. Gell, lib. II. c. 21.

65. Contraria.] Meridionalis, Antarctica scilicet septentrionali opposita.

66. Pluvio.] Qui Auster seu Notus, à mari perflans Italiam, Galliamque et ejus tractûs provincias, nubes quæ in aquam solvunter secum volvit. Cæterùm plurimi sunt venti intermedii, quos ex nautis præsertim licet cognoscere, de quibus poëtam loqui non de

cuit.

67. Liquidum.] Purum et ab omni fæce remotum.

70. Massa-] Chao, scilicet.

71. Sidera. Sidus est, quod Græci spov vocant, signum ex multis stellis compositum, ut Aries, Taurus; stellæ enim sunt singulares ac solæ, qui sepes à Græcis appellantur, ut sunt planetæ.

73. Astru.] Adeóque in Platonicorum descendit opinionem, qui astra et deos inter animantia recensent.

[b. Solum.] Eo nomine dicitur quicquid rem aliquam sustinet; atque ita mare piscium solum; cœlum astrorum, &c.

74. Cesserunt.] In orbis divisione piscibus obr tigerunt, et in jus eorum venerunt. Sanctius

Desiderabatur adhuc animal sanctius his et capacius excelsa mentis, et quod posset imperium exercere in reliqua. Homo ortus est: seu ille rerum artifex, fons mundi præstantioris, illum genui divino semine; seu terra nova, et modò à sublimi ethere discreta servabat semina cali congeniti. Quam dilutam aquis fluvialibus filius Japeti efformavit ad imaginem deorum omnia gubernantium. Et cùm reliqua animalia inclinata intueantur humum, fecit homini vultum elatum et imperavit calum respicere et erigere sublimem fuciem ad astra. Sic terra que nuper fuerat inculta atque informis, immutata sumpsit formas hominum nondum cognitas. III. Prima facta sunt tempora aurea, quæ ultro sine lege, ultore nullo, servabant fidem et æquum. Mulcta et timor procu! erant;

Sanctius his animal, mentisque capacius altæ
Deerat adhuc, et quod dominari in cætera posset.
Sive hunc divino semine fecit
Natus homo est.
Ille opifex rerum, mundi melioris origo :
Sive recens tellus, seductaque nuper ab alto
there, cognati retinebat semina cœli.
Quam satus Iapeto, mistam fluvialibus undis
Finxit in effigiem moderantûm cuncta deorum.
Pronaque cùm spectent animalia cætera terram;
Os homini sublime dedit : cœlumque tueri
Jussit, et erectos ad sidera tollere vultus.
Sic, modò quæ fuerat rudis, et sine imagine tellus
Induit ignotas hominum conversa figuras.
III. Aurea prima sata est
tas, quæ vindice nullo,
Sponte suâ sine lege fidem rectumque colebat
Poena metusque aberant: Nec verba minacia fixo
Ere legebantur : nec supplex turba timebant
Judicis ora sui: sed erant sine vindice tuti.
Nondum cæsa suis, peregrinum ut viseret orbem,
Montibus, in liquidas pinus descenderat undas
Nullaque mortales, præter sua littora, nôrant.

80

85

90

95

nec voces minas intentantes legebantur in æra affixo: nec supplex multitudo metuebant vultum sui judicis; sed securi erunt absque ultore. Nondum abies ex montibus suis desecta descenderat in aquas fluidas, ut terras alienas adiret : et nulla littora nisi sua hominibus perspecta.

NOTE.

76. Sanctius.] Hîc ferè pro positivo ponitur providentiâ sermone Græco sit dictum, satis comparativis, ut admirandum et suspicien-, intelligas. dum dicat hominem.

77. Deerat.] Cui antè à sapientissimo opifice omnia in usum parata, quàm crearetur. 78. Divino semine.] Est istud ex Platonis academiâ et Zenonis porticu ortum; quibus philosophis anima humana est scintilla cœlestis, et ut ait Hor.

-Divine particula auræ.

79. Origo.] A quo omnia bona orta sunt. 81. Cognati.] Simul nati. Nam terra unà cum cœlo ex illo acervo,quod Chaos vocârunt nata perhibetur. Vel etiam revera cognati quoniam in eâdem confusione, eâdemque massa cum illo permixta fuerat.

Ib. Semina.] Vim quandam eadem producendi, quæ in calo essent.

82. Satus Iapeto.] Prometheus est, qui universi generis humani artifex, eo ipso tempore quo alterius filius, à poëtis dicitur. Ridicule, si fabulam spectes,et in veritatis integumento hæreas; appositè, si agrestes et sævos homines ad humanos mores informâsse, eosdemque ignis inventionem et usum, multa alia insuper docuisse Prometheum virum à

82. Mistam.] Terram aquâ temperavit, ut ea in humanam speciem formanda facilius

tractaretur.

88. Conversa.] In figuram, quam habet, commutata.

89. Aurea.] In quatuor ætates hominum vitam partiti sunt Ethnici, quas metallorum nomine, auri, argenti, æris, et ferri, prout illi à nativâ probitate ad omnem nequitiam desciverunt,non imperitè inscripserunt.Quam fabulam ex statuâ per somnum Nebuchodo nosori oblata, de quâ aliquid inaudierant Græei, derivatam volunt: Daniele illam de quatuor imperiis explicante.

Ib. Vindice.] Punitore. Nulli enim tum erant judices, nulli lictores, nulli rerum capitalium vindices, nec ulli carceres.

91. Minacia.] Intelligit leges æreis tabulis inscriptas et loco conspicuo affixas, ut publicè legerentur: hinc figere, et refigere, pro leges ferre, et abrogare.

94. Orbem.] Pro orbis parte posuit, synecdochicè.

Nondum