'haec nemora indigenae fauni nymphaeque tenebant 315 gensque virum truncis et duro robore nata,

quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros aut componere opes norant aut parcere parto, sed rami atque asper victu venatus alebat. primus ab aetherio venit Saturnus Olympo 320 arma Iovis fugiens et regnis exul ademptis. is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit Latiumque vocari maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. aurea quae perhibent illo sub rege fuere. 325 saecula; sic placida populos in pace regebat, deterior donec paulatim ac decolor aetas et belli rabies et amor successit habendi. tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae, saepius et nomen posuit Saturnia tellus; 330 tum reges asperque immani corpore Thybris, a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim diximus; amisit verum vetus Albula nomen. me pulsum patria pelagique extrema sequentem fortuna omnipotens et ineluctabile fatum 335 his posuere locis matrisque egere tremenda Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.' vix ea dicta: dehinc progressus monstrat et aram et Carmentalem Romani nomine portam

quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem, 340 vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros

Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.

hine lucum ingentem, quem Romulus acer Asylum rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. 345 nec non et sacri monstrat nemus Argileti testaturque locum et letum docet hospitis Argi. hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit

aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.
iam tum religio pavidos terrebat agrestis
dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant.

'hoc nemus, hunc', inquit, frondoso vertice collem, quis deus, incertum est, habitat deus; Arcades ipsum credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem aegida concuteret dextra nimbosque cieret.

350

haec duo praeterea disiectis oppida muris,

reliquias veterumque vides monumenta virorum: hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem; Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen'. talibus inter se dictis ad tecta subibant

pauperis Euandri passim que armenta videbant Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

ut ventum ad sedes, 'haec', inquit, limina victor

Alcides subiit, haec illum regia cepit.

aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum finge deo rebusque veni non asper egenis'.

dixit et angusti subter fastigia tecti ingentem Aenean duxit stratisque locavit effultum foliis et pelle Libystidis ursae.

355

360

365

Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

at Venus haud animò nequiquam exterrita mater Laurentumque minis et duro mota tumultu

370

Volcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureo
incipit et dictis divinum adspirat amorem:
'dum bello Argolici vastabant Pergama reges
debita casurasque inimicis ignibus arces,

375

non ullum auxilium miseris, non arma rogavi
artis opisque tuae nec te, carissime coniunx,
incassumve tuos volui exercere labores,
quamvis et Priami deberem plurima natis
et durum Aeneae flevissem saepe laborem.
nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:

Vergili Aeneis

12

380

ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen arma rogo genetrix nato. te filia Nerei,

te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. 385 aspice, qui coeant populi, quae moenia clausis ferrum acuant portis in me excidiumque meorum'. dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis cunctantem amplexu molli fovet. ille repente accepit solitam flammam, notusque medullas 890 intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, haud secus atque olim tonitru cum rupta corusco ignea rima micans percurrit lumine nimbos. sensit laeta dolis et formae conscia coniunx. tum pater aeterno fatur devinctus amore: 395 quid causas petis ex alto? fiducia cessit quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset, tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset; nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos. 400 et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, quidquid in arte mea possum promittere curae, quod fieri ferro liquidove potest electro,

quantum ignes animaeque valent, absiste precando viribus indubitare tuis'. ea verba locutus 405 optatos dedit amplexus placidumque petivit coniugis infusus gremio per membra soporem. Inde, ubi prima quies medio iam noctis abactae curriculo expulerat somnum, cum femina primum, cui tolerare colo vitam tenuique Minerva 410 inpositum, cinerem et sopitos suscitat ignis noctem addens operi famulasque ad lumina longo exercet penso, castum ut servare cubile coniugis et possit parvos educere natos: haud secus ignipotens nec tempore segnior illo mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.

insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis
antra Aetnaea tonant validique incudibus ictus
auditi referunt gemitus striduntque cavernis
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,
Volcani domus et Volcania nomine tellus.
hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.
ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyracmon.
his informatum manibus iam parte polita.
fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
deicit in terras; pars inperfecta manebat.
tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
addiderant, rutili tris ignis et alitis austri;
fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
miscebant operi flammisque sequacibus iras.
parte alia Marti currumque rotasque volucris
instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;
aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
certatim squamis serpentum auroque polibant
conexosque anguis ipsamque in pectore divae
Gorgona desecto vertentem lumina collo.

'tollite cuncta', inquit, 'coeptosque auferte labores,
Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:
arma acri facienda viro. nunc viribus usus,
nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.
praecipitate moras'. nec plura effatus; at illi
ocius incubuere omnes pariterque laborem
sortiti. fluit aes rivis aurique metallum,
volnificusque chalybs vasta fornace liquescit.
ingentem clipeum informant, unum omnia contra
tela Latinorum, septenosque orbibus orbis
impediunt. alii ventosis follibus auras

420

425

430

435

440

445

450 accipiunt redduntque, alii stridentia tinguunt aera lacu; gemit inpositis incudibus antrum. illi inter sese multa vi bracchia tollunt

in numerum versantque tenaci forcipe massam. Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 455 Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma et matutini volucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus

et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis; tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem 460 demissa ab laeva pantherae terga retorquens. nec non et gemini custodes limine ab alto praecedunt gressumque canes comitantur erilem. hospitis Aeneae sedem et secreta petebat sermonum memor et promissi muneris heros. 465 nec minus Aeneas se matutinus agebat. filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. congressi iungunt dextras mediisque residunt aedibus et licito tandem sermone fruuntur. rex prior haec:

470 'maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam res equidem Troiae victas aut regna fatebor, nobis ad belli auxilium pro nomine tanto. exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni,

hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis. 475 sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis iungere castra paro, quam fors inopina salutem ostentat; fatis huc te poscentibus adfers. haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam 480 gens bello praeclara iugis insedit Etruscis.

hanc multos florentem annos rex deinde superbo imperio et saevis tenuit Mezentius armis.

quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni