20

Sed tibi, protulerit cum totum crastinus orbem
Cynthius, imperii pignora certa dabo.'
Dixit, et ingenti tonitru super aethera motum
Fertur, adorantem destituitque Numam.
Ille redit laetus, memoratque Quiritibus acta.
Tarda venit dictis difficilisque fides.

'At certe credemur,' ait 'si verba sequetur Exitus. En audi crastina, quisquis ades. 25 Protulerit terris cum totum Cynthius orbem, Juppiter1 imperii pignora certa dabit.' Discedunt dubii, promissaque tarda videntur, Dependetque fides a veniente die.

30

Mollis erat tellus rorata mane pruina :
Ante sui populus limina regis adest.
Prodit, et in solio medius consedit acerno.

Innumeri circa stantque silentque viri.

Ortus erat summo tantummodo margine Phoebus :
Sollicitae mentes speque metuque pavent.

35 Constitit, atque caput niveo velatus amictu
Jam bene dis notas sustulit ille manus,

40

Atque ita 'Tempus adest promissi muneris' inquit. "Pollicitam dictis, Juppiter1, adde fidem.' Dum loquitur, totum jam sol emoverat orbem, Et gravis aethereo venit ab axe fragor. Ter tonuit sine nube deus, tria fulgura misit. Credite dicenti. mira, sed acta, loquor. A media caelum regione dehiscere coepit : Summisere oculos cum duce turba suo. 45 Ecce levi scutum versatum leniter aura

50

Decidit. a populo clamor ad astra venit.
Tollit humo munus caesa prius ille juvenca,
Quae dederat nulli colla premenda jugo,
Atque ancile vocat, quod ab omni parte recisum est,
Quaque notes oculis, angulus omnis abest.
Tum, memor imperii sortem consistere in illo,
Consilium multae calliditatis init.

Plura jubet fieri simili caelata figura,
Error ut ante oculos insidiantis eat.

1 Jupiter.

XVI.

THE WICKEDNESS OF TULLIA.

(FASTI, VI. 587--616.)

Tullia, having gained her wicked end in the marriage that she had sought, urges her husband to further crime, to kill her father, and seize the kingdom (1-10). He seats himself on the throne, and the old man is killed (11-14). His corpse lies in the Esquilian road; Tullia, making for the palace, bids the charioteer drive over it (15-22). Hence this road is called 'The wicked street' (23-24). At the temple her father's statue hides, it is said, its face with its hands, lest it should see her (25-30).

TULLIA conjugio, sceleris mercede, peracto

His solita est dictise stimulare virum :
'Quid juvat esse pares, te nostrae caede sororis,
Meque tui fratris, si pia vita placet ?

5 Vivere debuerant et vir meus et tua conjunx1,
Si nullum ausuri majus eramus opus.
Et caput et regnum facio dotale parentis.
Si vir es, i, dictas exige dotis opes !

Regia res scelus est! socero cape regna necato,
IO Et nostras patrio sanguine tingue manus !'
Talibus instinctus solio privatus in alto

Sederat. attonitum volgus2 ad arma ruit :
Hinc cruor, hinc caedes, infirmaque vincitur aetas :
Sceptra gener socero rapta Superbus habet.

15 Ipse sub Esquiliis, ubi erat sua regia, caesus
Concidit in dura sanguinulentus humo.

20

Filia carpento patrios initura penates,
Ibat per medias alta feroxque vias.
Corpus ut aspexit, lacrimis auriga profusis
Restitit. hunc tali corripit illa sono:
'Vadis, an expectas pretium pietatis amarum?
Duc, inquam, invitas ipsa per ora rotas!'
Certa fides facti. dictus Sceleratus ab illa
Vicus, et aeterna res ea pressa nota.

1 conjux.

2 vulgus.

8 sanguinolentus.

25 Post tamen hoc ausa est templum, monimenta1parentis, Tangere. mira quidem, sed tamen acta loquar. Signum erat in solio residens sub imagine Tulli: Dicitur hoc oculis opposuisse manum.

30

Et vox audita est 'Voltus abscondite nostros,
Ne natae videant ora nefanda meae !'

XVII.

THE STRATAGEM BY WHICH GABII WAS TAKEN.

(FASTI, II. 687-710,)

The youngest Tarquin comes by night to the city, and surrenders himself (1-6), telling them what cruel things he had suffered from his father, and showing his mangled back (7-12). They appoint him general (13-14). Having thus possessed himself of power, he sends to his father for advice (15-16). The king takes the messenger round a garden, and cuts down the tallest lilies (17-20). The son, understanding the message, put the chief men of Gabii to death, and delivered up the city to his father (21-24).

ULTIMA Tarquinius Romanae gentis habebat
Regna, vir injustus, fortis ad arma tamen.
Ceperat hic alias, alias everterat urbes,

Et Gabios turpi fecerat arte suos.

5 Namque trium minimus, proles manifesta Superbi,
In medios hostes nocte silente venit.
Nudarant gladios: 'Occidite' dixit 'inermem !
Hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater,

IO

Qui mea crudeli laceravit verbere terga.'

Dicere ut hoc posset, verbera passus erat.

Luna fuit. spectant juvenem, gladiosque recondunt,
Tergaque, deducta veste, notata vident.

Flent quoque, et, ut secum tueatur bella, precantur.
Callidus ignaris adnuit ille viris.

15 Jamque potens, misso genitorem appellat amico
Perdendi Gabios quod sibi monstret iter.
Hortus odoratis suberat cultissimus herbis,
Sectus humum rivo lene sonantis aquae.
Illic Tarquinius mandata latentia nati
Accipit, et virga lilia summa metit.
Nuntius ut rediit, decussaque lilia dixit,

20

Filius 'Agnosco jussa parentis' ait.

Nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina,
Traduntur ducibus moenia nuda suis.

XVIII.

THE DEATH OF THE THREE HUNDRED

FABII.

(FASTI, II. 197—242.)

The Fabii, undertaking the whole burden of defending Rome, march out, and pitch their camp at the Cremera, whence they go out and scatter the Tuscans (1-8), as lions scatter a flock (9—10). The enemy, often defeated, prepare an ambush (11-14). In a part of the plain where there are hills and woods close at hand, they hide themselves (15-18). Like a winter torrent the Fabii spread themselves over the valley, and fear no danger (19-22). Beware, noble house! (23-24). The enemy occupy the plain (24-25). What shall they do against so many? as the wild boar among the dogs, they are overwhelmed by numbers, and perish, but not unavenged (26-34). All are slain; but one, a boy of tender age, is preserved by the gods to perpetuate the race, and be the ancestor of the Fabius who was to save Rome (35-42).

UNA domus vires et onus susceperat urbis :
Sumunt gentiles arma professa manus :
Egreditur castris miles generosus ab isdem,
E quis dux fieri quilibet aptus erat.

5 Ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem,.
Turbidus hibernis ille fluebat aquis...

...

ΙΟ

Castra loco ponunt. destrictis ensibus ipsi
Tyrrhenum valido marte per agmen eunt.
Non aliter, quam cum Libyca de rupe leones
Invadunt sparsos lata per arva greges.
Diffugiunt hostes, inhonestaque volnera1 tergo
Accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.

Sic iterum, sic saepe cadunt. Ubi vincere aperte
Non datur, insidias armaque tecta parant.
15 Campus erat. campi claudebant ultima colles
Silvaque montanas occulere apta feras.

20

In medio paucos armentaque rara relinquunt,
Cetera virgultis abdita turba latet.

Ecce velut torrens undis pluvialibus auctus,
Aut nive, quae zephyro victa tepente fluit,
Per sata perque vias fertur, nec, ut ante solebat,
Riparum clausas margine finit aquas :

Sic Fabii vallem latis discursibus implent,

Quodque vident, sternunt. nec metus alter inest. 25 Quo ruitis, generosa domus ? male creditis hosti. Simplex nobilitas, perfida tela cave !

30

Fraude perit virtus. In apertos undique campos
Prosiliunt hostes, et latus omne tenent.

Quid faciant pauci contra tot milia fortes ?

Quidve, quod in misero tempore restet, habent? Sicut aper longe silvis Laurentibus actus

Fulmineo celeres dissipat ore canes,

Mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti,
Volnera1 que alterna dantque feruntque manu.
35 Una dies Fabios ad bellum miserat omnes :
Ad bellum missos perdidit una dies.

40

Ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
Credibile est ipsos consuluisse deos.

Nam puer impubes et adhuc non utilis armis
Unus de Fabia gente relictus erat :
Scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci,
Cui res cunctando restituenda foret.

1 vulnera.