litore supra Lilybæum promontorium Drepani portum ad Erycem intrant. Hic dum a longis erroribus recreant se, sub æstatis exitum (cf. an. seq.), Anchises moritur, III, 549--714 (1).

Vere, ut e sequentibus probabile fit, quando navigandi tempus aderat, classis Æneæ e Sicilia solvit versus Tyrrheniam et Latium. Ab hoc demum tempore res Eneide comprehensæ exordium habent: v. lib. I, 34 sqq. Vix illa altum tenet, cum subito gravissima tempestas orta, quam poeta ab Æolo Junonis rogatu immissam prodit, versus Africam naves rejicit; sex circa Ægimuri Aras, ex adverso Carthaginis, partim scopulis partim arenarum vadis illisæ, una a mari hausta, omnes a ventis fluctibusque admodum vexatæ, subsidente tandem tempestate vix in Africæ litus sed diversis partibus ejiciuntur (I, 34 - 158). Æneas quidem cum septem navibus (I, 170 et 383) inter Apollinis et Mereurii promontoria, qui nunc Tunitanus sinus est, portum subit, ad Aquilariam, objectu insülæ, quæ altera ex Ægimuri Aris esse videtur, a ventis tutum (v. Excurs. ad I, 159 sq.). Altero die ad exploranda loca digressus et a matre Venere, sub Nymphæ specie obvia facta, confirmatus animo, novam urbem Carthaginem de colle urbi imminente prospicit. Degressus inde dum in novo Junonis templo opera singula

(1) In temporibus, quæ nunc succedunt, ordinandis magnam difficultatem injecit ipse poeta, qui discessum e Sicilia et accessum ad Africam septimo errorum anno factum diserte memorat v. extr. libri I nam te jam septima portat Omnibus errantem terris ac fluctibus æstas; idem tamen reditum in Siciliam hoc eodem anno septimo factum narrat lib. V, 626 Septima post Trojæ excidium jam vertitur æstas. Ea tamen si eo, quo fecimus, modo conciliari possunt, concidit poetæ reprehensio, quam Wood quoque movet p. 229. Nolo in exponenda difficultate otium consumere, quam jam veteres versavere. v. Servium ad lib. V; 626, cujus nota tandem in his verbis subsistit: «Ergo constat, << quæstionem hanc unam esse de in< dissolubilibus; quas non dubium est « emendaturum fuisse Virgilium. » Si quis itaque poetam in tempore Æneidi suæ constituendo sui parum memorem Auisse dicat, non multum habeo quod reponam. Illud tamen male haberet,

contemplatur, Dido regina eo procedit, a qua benigne Æneas excipitur moxque socios cum parte classis, quam desideraverat, recuperat (I, 159 ad f. libri); casus suos inter epulas factas narratione exponit (lib. II — et III ).

Gesta hæc anni hujus vere; quod constat, si cum lib. V, 626 sq. compares illa: Nam te jam septima portat Omnibus errantem terris ac multosque per annos Erra

fluctibus æstas, I, 755. 756. Itaque I, 31 bant acti fatis maria omnia circum.

Desidet aliquot menses apud Didonem Æneas, tandem deorum monitu hac ipsa æstate ex Africæ litore solvit, ingruente tamen illo tempore, quo turbari ventis mare solet. Versus sunt hi: IV, 52 caussasque innecte morandi, Dum pelago desævit hiems, et aquosus Orion, Quassatæque rates, dum non tractabile cælum. Mox 193 Nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere etc., tandem v. 309 Quin etiam hiberno moliris sidere classem, Et mediis properas aquilonibus ire per altum. Facile ex his colligat aliquis, hiemem apud Didonem fuisse exactam, nec nisi sequente vere hinc discessisse Trojanos. In adstruenda hac re multus est Bargæus. v. Jo. Mich. Bruti Epp. Cl. Viror. p. 75 sqq. Possis etiam, quod alii, v. c. Catræus, faciunt, ita statuere, sub anni superioris exitum Æneam ad Carthaginem accessisse ibique hiemem exegisse. Sed neutra harum opinionum difficultatibus caret. Nam sic poeta sibi ipsi adversaretur, qui septima æstate Africam adiisse, et septima æstate item Siciliam repetiisse diceret eos, qui diversis tamen annis hoc et illud fecissent. Nec loca, quibus hiems memoratur, necessario ad brumale tempus ducunt. Sed primo loco de tempestate agitur, qua Æneas ad Carthaginem fuerat appulsus; est enim dies ab adventu secundus; neque altero loco hiems aliter accipienda, quam de tempore procelloso, quod, quale fuerit, tertio loco apparet, hiberno sidere et aquilonibus; qui esse possunt illi ipsi stati venti, etesiæ dicti, quos paullo ante ad a. I medio Julio et Augusto flare diximus. cf. Not. ad I, 535. Etiam lib. IV, 429, 430 extremum hoc miseræ det munus amanti, Exspectet facilemque fugam ventosque ferentes. Nec Orion lib. I, 535. IV, 52 aliam quam tempestatis ortæ significationem habet. cf. Serv. ad V, 626, et Cerdam ad e. 1.

Solvit igitur Æneas Carthagine; vento tamen adversante cursum versus Italiam non tenet, sed ad Siciliæ litora delatus apud Erycem iterum in terram escendit, lib. V, 1 34. Hic anniversarias patris Anchisæ Manibus inferias facit et ludos funebres instituit V, 35-603. Tempora ex his colligas v. 46 Annuus exactis completur mensibus orbis, et 626 Septima post Trojæ excidium jam vertitur æstas etc. Interea Trojanæ mulieres longi erroris tædio victæ, ut tandem in Sicilia considendum esset, classem incendunt; quatuor naves combustæ, reliquæ reparatæ. Tum Æneas, relicta apud Acesten comitum parte, qui Ægestam seu Segestam incolant, cum meliore parte naves solvit versus Italiam et hac ipsa æstate Tiberina ostia subvectus in agrum Laurentem escendit. Sed de his alio loco videbimus. Ad hunc autem annum sub

tanquam alites rapaces; ut apud Apollodor. I, 9, 21. ubi Argonautica exponit, πτερωταὶ sunt et σὺν βοῇ καθιπτάμεναι. Omnino in Argonauticis fabula de Phineo et Harpyiis disertius exposita fuisse videtur. Hactenus Harpyias animantia alata monstrosa fuisse existimes Virgilius addidit plura; sunt ipsi Harpyiæ volucres, virgineo ore, manus unguibus curvis instructas habent, pedes uncos, vocem diram, pallorem ex fame, corpus invulnerabile. (216. Virginei volucrum vultus-uncæque manus - 226. magnis quatiunt clangoribus alas - tum vox dira 233. pedibus uncis.) ad hujus poetæ ductum cogitandum erit de alitibus virgineo ore insignibus. Convenit Schol. Lycophr. 653. σωματα γυπῶν, πρόσωπα κορῶν ἐχουσαι, sed idem miro modo addit, ὦτα άρκτων, aures ursinas eas habere.

Jam expressas videmus in numis ac gemmis formas volucrum capite virginco instructarum : quas variis modis interpretari solent viri docti, modo Sirenes, modo Stymphalides, modo Harpyias. Posterius hoc cum aliqua probabilitate statui posse videtur: conveniunt enim formæ cum exemplo Virgiliano, nisi quod uncæ manus absunt, et quod plerumque galea apposita est capiti: vide saltem Montfauc. Tom. I, pl. 222. vel Beger. Thes. Brand. T. III. p. 371. Proprius ad Virgilium expressa est facies in Cod. Vatic. ad Æn. VI, 289 ubi in locis inferis memorantur Harpyiæ; est virgo ibi alata in avem desinens cum manibus uncis. Verum in monumentis hæ absunt. Addita igitur est galea, nescio qua de caussa; aut dicendum est; merum phantasma artificum, symbolicum forte, eam speciem esse. Possunt quoque omnia hæc pariter esse vera, si recte ea constitueris.

Scilicet sunt haud pauca Græcorum, inprimis in Odyssea, monstra, quæ ab antiqua aliqua forma symbolica ducta sunt; nonnulla quoque conveniunt cum Ægyptiis hieroglyphis, seu casu, seu quod inde ducta erant, aliis tamen modis tractata et ornata. Ita Harpyias Ægyptiis figuris alitibus cum capite virgineo (quales apud Montfauc. sunt) similes esse haud negem; potuere quoque ex Ægypto ductæ esse. Eadem forma serius superstitionibus amuletorum inserviit, varieque ea occurrit ornata in gemmis. v. Gorii Gemmas astrif. tab. 135. 6. 7. Extat numus Gabalensium apud Patinum in Numismat. Impp. p. 243. in quo Harpyia cum Sphinge efficta symbolicam speciem habet.

Cum ea forma semel instructa esset galea, adjecta fuere alia, ut clipeus; hasta, ita ut tandem Palladis symbola ea referre videretur. Tale signum in donario gentis Valeriæ occurrit, quod, ductu duarum gemmarum (quas tamen pro amuletis, non pro vere græcis habere malim) apud Montfauc. tab. CXXII, 8. 9. ad Palladem revocabat Eckel Doctrina numor. Tom. V, p. 331. Nec tamen ultra opinationem progredi in his licet.

Sirenum species tam diversa est, ut eam cum Harpyiis confundi mireris. Sunt eæ virgines alatæ, inde a femoribus in volucres desinentes ; πτερωταὶ, τὰ κάτω ὀρνίθων έχουσαι ut Schol. Lycophr. 653. et Apollon. IV, 898 ἀλλο μὲν οἰωνοῖσιν, Ἄλλο δὲ παρθενικῆς ἐναλίγκιαι ἐσκον

ἰδεσθαι. Tubam fere vel citharam tenent, ut vel apud Montfauc. videas. Exempla exstant plurima in numis, in gemmis (v. c. ap. Tassie) et sarcophagis. Nobilis est denarius gentis Petroniæ (v. c. Thesaur. Morell. tab. I, 1. et al. add. Spanhem. Tom. I, p. 251). Inprimis numi Neapolis Parthenopen exhibent. Inter gemmas est Sarda, in qua Ulysses alligatus est malo, adstantibus trinis Sirenibus, obvia apud Paciaudum Monim. Pelop. Tom. I, p. 139. Idem argumentum est anaglyphi, quod primus edidit Fabrett. Addend. ad Tabulam Iliacam, pag. extr. Add. Musam Sirenis alis pennas evellentem ap. Winckhelmann. Mon. ined. tab. 46.

Tandem Stymphalides nequidem in censum hunc referri debebant; sunt enim aves palustres longis rostris, nulla alia re notabiles: v. Apollodor. II, 5, 6. At Pausan. VIII, 22, nugatur, dum ex Arabia eas arcessit. Occurrunt illæ in pluribus anaglyphis Herculis, et in numo Perinthiorum Gordiani III. in Numism. Albani, Tom. II, tab. 70. Add. Pictur. Herculan. Vol. VII, p. 709. Winckelmann. Mon. ined. tab. 65. Gravures de Vases par Tischbein, Vol. II, tab. 18.

EXCURSUS VIII.

Vaticinium de mensis ambesis.

III, 255-258. Sed non ante datam cingetis mænibus urbem, Quam vos dira fames, nostræque injuria cædis Ambesas subigat malis absumere mensas. Vaticinium hoc fuit inter veteres Græcos et Romanos celebratissimum, quod jam in Disquis. de inventis a poeta rebus s. V. attigimus; etsi diversum apud alios auctorem habet. Nam Anchisæ jam olim a Venere datum esse, e L. Julio Cæsare, et Q. Lutatio tradit Victor O. G. R. 11, unde etiam παλαιόν θέσπισμα vocat Lycophr. 1250-1252. Æneæ autem, sive a Jove Dodonæo, (Varro Rer. Div. lib. II. ap. Serv. ad III, 256, et alii ap. Dionys. Halic. I, 55) sive a Sibylla Erythræa, (v. Dionys. ibid.) prædictam rem, narraverant alii. Poetæ inventum esse videtur, quod Harpyiarum uni oraculum illud tribuit. Exitum sortis datæ v. lib. VII, 107 sqq., ubi v. Excurs. II.

Ceterum summa ista vaticinii celebritas movisse videtur poetam, ut fabulam amplecteretur, per se ineptam, et epici carminis majestate indignam, quippe quæ ex vocabulorum lusu pendet; saltem illud ad poetam excusandum valere debet. Nam, ut narrationem suam faciat probabilem ac verisimilem, quoniam in rebus absurdis delectationis fructus intercipitur, poetæ epici prima cura est. Itaque in laude ipsi ducendum, si fabulas priscas popularium suorum, vel veterum poetarum, tam commode argumento suo intexere, et ita accommodare noverit, ut, dum eodem quasi stamine tota tela detexta est, videantur parem fidem habere, et illa quæ ipse nova erat commentus. Quum autem in

1

Curetibus seu Corybantibus ex Creta. Nam utrumque traditur. Locus classicus apud Strabon. lib. X, p. 466 sqq. Diodor. V, c. 64 sqq. A nostro proditum: e Creta cum Teucro sacra Cybeles, et quidem mystica, esse traducta; Hinc mater cultrix Cybelæ Corybantiaque æra Idœumque nemus; hinc fida silentia sacris Et juncti currum dominæ subiere leones. Repetiti autem communi opinione Teucri natales ex Creta; etsi Attici scriptores, Phanodemum Dionys. Halic. I, 61 excitat, Atticæ eos vindicabant. Multo sapientius illi, qui, Scamandri fluvii et Nymphæ Idææ filium eum prodentes (v. Apollodor. III, 12, 1), indigetem et ignotæ originis significare voluerunt, a quo exceptus Dardanus filiam Batiam (Βάτειαν ) et regnum, h. e. agrum, quem ipse tenebat, obtinuit.

EXCURSUS VI.

De Dardani originibus ex Arcadia vel ex Tyrrhenia et urbe Corytho.

III, 167-171. - hinc Dardanus ortus, Jasiusque pater, genus a quo principe nostrum Corythum terrasque requiras Ausonias. Traduntur de Dardano tam diversa, ut, in quo adquiescendum sit, non facile invenias. Investigemus paullisper fabulæ vestigia, ac diversitatem ad caussas et genera certa revocemus.

Homerus Iliad. v, 215 simpliciter Dardanum, Jovis filium, Dardaniam ante Ilium condidisse tradiderat.

Electram matrem addidere alii, Atlantis filiam, ut Lycophron (v. 1302 sqq.) apud Schol. ad e. 1. et Apollod. III, 12, 1. Uterque rem ita exponit, ut Dardanum, cum in Samothrace vixisset, in objectam continentem, Troadem, trajecisse, et a Teucro hospitio, filiæque Batiæ (Arisben Lycophron appellat 1. c. cum aliis v. Steph. Byz. h. v.) matrimonio exceptum, Dardaniam vel Dardanum (de nomine v. Munck. ad Hygin. f. 275) condidisse dicat: cf. Not. ad Apollod. III, 12, 1. Trajectum ratibus, σχεδία, factum, caussamque modo fratris Jasionis, nam sic alii scribunt pro Jasio, mortem, modo diluvium memorant cum iidem tum alii; v. Conon Narrat. 21. cf. Schol. Lycophr. v. 73. Eustath. ad Iliad. v, p. 1204, 1252, qui sua ex isto petiit, et p. 351 cum Schol. ad v, 215, Nonnus Dionys. III, 215-219, de quo loco v. Salmas. de L. Hellenist. P. II, c. 1. p. 333.

Quæ adhuc perstrinximus magis quam exposuimus, Samothracum fuere fabulæ; hoc intelliges ex Diodor. V, 48. 49, et IV, 75. Strab. VII, p. 331. Dionys. I, 68. 69.

Quandoquidem Dardanus ex Electra, Atlantis f. fuit susceptus, cujus natales ad Cyllenen, Arcadiæ montem, referuntur, cujusque

t