Nec foret Othryades congestis tectus in armis:
O quantum patriæ sanguinis ille dedit!
Quid, nova cùm fierent Capitolia? nempe Deorum
Cuncta Jovi cessit turba locumque dedit.
Terminus, ut veteres memorant, conventus in æde
Restitit; et magno cum Jove templa tenet.
Nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat,
Exiguum templi tecta foramen habent.
Termine, post illud levitas tibi libera non est;
Quâ positus fueris in statione, mane.
Nec tu vicino quicquam concede roganti,
Ne videare hominem præposuisse Jovi.
Et, seu vomeribus, seu tu pulsabere rastris,
Clamato, 'Meus est hic ager, ille tuus.'
Est via, quæ populum Laurentes ducit in agros,
Quondam Dardanio regna petita duci.
Illac lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris
Sacra videt fieri sextus ab Urbe lapis.
Gentibus est aliis tellus data limite certo;
Romanæ spatium est Urbis et orbis idem.

665. Congestis. Pro trophæo. 666. Dedit. Quippe novo certamini causam præbuit.

667. Quid. Supple, factum est, evenit. Capitolia. Templum Jovi in colle Capitolino, à Tarquinio Prisco inceptum, à Tarquinio Superbo absolutum.

668. Cessit. Dî cæteri aras suas aliò transferri passi sunt, ut Jovi locum darent.

669. Conventus. Consultus ab auguribus nam convenire solent homines consulendi gratiâ.

671. Se supra, &c. Termino, nisi sub dio, sacra facere nefas erat.

673. Post illud. Ex quo Jovi noņ

cesseras.

670

680

Levitas. Mobilitas. Libera. Concessa, permissa.

676. Ne videare, &c. Ne homini concedas, quod Jovi negaveras.

679. Laurentes. Laurentum erat Latii oppidum, ubi regnabat Latinus.

680. Dardanio duci. Æneæ. Vide ad 1. 520.

681. Fibris. Extis, visceribus.

682. Sacra videt, &c. Ad lapidem sex milliariorum ab Urbe spatium notantem sacra fiunt. Is enim aliquando Imperii Romani erat terminus.

684. Urbis. Civitatis, Imperii.

P. OVIDII NASONIS

FASTORUM

LIBER III.

BELLICE, depositis clypeo paulisper et hastâ,
Mars, ades; et nitidas casside solve comas.
Forsitan ipse roges, quid sit cum Marte poëtæ.
A te, qui canitur, nomina mensis habet.
Ipse vides manibus peragi fera bella Minervæ;
Num minùs ingenuis artibus illa vacat?
Palladis exemplo ponendæ tempora sume
Cuspidis: invenies et quod inermis agas.
Hæc ubi cognovit contemptor Amulius æqui,
(Nam raptas fratri victor habebat opes)
Amne jubet mergi geminos; scelus unda refugit:
In siccâ pueri destituuntur humo.
Lacte quis infantes nescit crevisse ferino,
Et picum expositis sæpe tulisse cibos?
Non ego te, tantæ nutrix Larentia gentis,
Nec taceam vestras, Faustule pauper, opes.
Vester honos veniet, cùm Larentalia dicam:

2. Casside solve comas. Exue cassidem.

6. Num minus, &c. Num eò minus otii habet illa ad pacis studia prosequenda?

*[Scilicet, Romuli et Remi nativitatem, &c.]

50. Fratri. Numitori. Opes. Regnum Albanum. Vide ad Iv. 53.

51. Amne. Vide 11. 385.

52. Destituuntur. Relinquuntur. Tenet fama, quum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitientem ex montibus, qui circà sunt, ad pueri

50

lem vagitum cursum flexisse: eam submissas infantibus adeò mitem præbuisse mammas, ut linguâ lambentem pueros magister regii pecoris invenerit. Faustulo fuisse nomen ferunt. Ab eo ad stabula Larentiæ uxori educandos latos Liv.

53. Ferino. Lupa scilicet. 55. Larentia. Faustuli, pastoris regii, uxor.

56. Opes. Auxilia; quam opem uterque vestrûm ferebatis.

57. Vester honos veniet. Vestrî honorificam mentionem facturus sum. Larentalia. Larentiæ festa.

D

Acceptus Geniis illa December habet.
Martia ter senos proles adoleverat annos,
Et suberat flavæ jam nova barba comæ:
Omnibus agricolis armentorumque magistris
Iliadæ fratres jura petita dabant.

Sæpe domum veniunt prædonum sanguine læti;
Et redigunt actos in sua rura boves.

Ut genus audierunt, animos pater editus auget;
Et pudet in paucis nomen habere casis:
Romuleoque cadit trajectus Amulius ense:
Regnaque longævo restituuntur avo.

Moenia conduntur; quæ, quamvis parva fuerunt,
Non tamen expediit transiluisse Remo.

60

70

Jam modò quà fuerant silvæ, pecorumque recessus,
Urbs erat æternæ cùm pater Urbis ait:

'Arbiter armorum, de cujus sanguine natus
'Credor; et, ut credar, pignora certa dabo:

6

A te principium Romano ducimus anno:
'Primus de patrio nomine mensis eat.'

Vox rata fit, patrioque vocat de nomine mensem:
Dicitur hæc pietas grata fuisse Deo.

Nec totidem veteres, quot nunc, habuere Kalendas;
Ille minor geminis mensibus annus erat.
Nondum tradideras victas victoribus artes,

100

Græcia, facundum sed malè forte genus.
Qui bene pugnârat, Romanam noverat artem;
Mittere qui poterat pila, disertus erat.
Quis tunc aut Hyadas, aut Pleiadas Atlanteas
Senserat, aut geminos esse sub axe polos?
Esse duas Arctos; quarum Cynosura petatur
Sidoniis, Helicen Graia carina notet?
Signaque, quæ longo frater percenseat anno,
Ire per hæc uno mense sororis equos?
Libera currebant, et inobservata per annum
Sidera; constabat sed tamen esse Deos.
Non illi cælo labentia signa movebant,

Sed sua; quæ magnum prodere crimen erat:
Illaque de fœno; sed erat reverentia fœno,
Quantam nunc aquilas cernis habere tuas.
Pertica suspensos portabat longa maniplos;
Unde maniplaris nomina miles habet.

Ergo animi indociles, et adhuc ratione carentes,
Mensibus egerunt lustra minora decem.
Annus erat, decimum cùm luna repleverat orbem;
Hic numerus magno tunc in honore fuit.

102. Malè forte. Non forte, igna

vum.

104. Disertus. Doctus, ingenio

sus.

105. Atlanteas. Atlantis filias: vide v. 83, 4.

106. Geminos. Arcticum et Antarcticum. Polos. In quibus, tanquam in cardine, axis, sive orbis, cælo rotatur.

107. Duas. Majorem et Minorem. Magna Minorque feræ, quarum regis altera Graias,

Altera Sidonias, utraque sicca,
rates.
Trist. IV. 3.
Cynosura. Ursa Minor. Petatur.
Observetur, ad navem regendam.

108. Sidoniis. Phoenicibus; a Sidone, Phoenicia urbe in Syriâ antiquissimâ et opulentissimâ. Helicen. Ursam Majorem. Carina. Carinæ, sive navis, rector. Notet. Observet.

110

120

109. Signa. Zodiaci XII. Sensus est: Quis intellexerat, Phœbum annuo cursu, lunam menstruo, signa Zodiaci perlustrare?

112. Constabat. Creditum, intellectum est, sidera illa Deos esse.

113. Movebant. Curabant. 114. Sua. Militaria scilicet. Prodere. Deserere.

116. Aquilas. Romanarum legionum vexilla.

117. Maniplos. E fœno. 118. Maniplaris. Sive manipularis.

120. Mensibus, &c. Lustrum antiquum ex quinquaginta, nostrum ex sexaginta constat mensibus. Egerunt. Habuerunt, constituerunt. Lustra. Lustrum quinque annorum spatium est. Minora. Supple, nostris. Decem. Singulis annis menses duos, quinquennio decem dempseris. Vide suprà 100.

KAL. MART. MATRONALIA, ET JUNONI LUCINÆ
TEMPLUM DICATUM.

'Si licet occultos monitus audire Deorum
'Vatibus; ut certè fama licere putat ;
'Cùm sis officiis, Gradive, virilibus aptus,

'Dic mihi, matronæ cur tua festa colant.'
Sic ego. Sic positâ dixit mihi casside Mavors;
Sed tamen in dextrâ missilis hasta fuit:

'Nunc primùm studiis pacis, Deus utilis armis, Advocor; et gressus in nova castra fero.

Nec piget incepti; juvat hâc quoque parte morari ; 'Hoc solam ne se posse Minerva putet. 'Disce, Latinorum vates operose dierum,

6

Quod petis; et memori pectore dicta nota. Parva fuit, si prima velis elementa referre,

Roma; sed in parvâ spes tamen hujus erat. Monia jam stabant; populis angusta futuris, 'Credita sed turbæ tunc nimis ampla suæ. 'Quæ fuerit nostri si quæris regia nati;

Aspice de cannâ straminibusque domum.
In stipulâ placidi carpebat munera somni;
Et tamen ex illo venit in astra toro.
'Jamque loco majus Romanus nomen habebat;
'Nec conjux illi, nec socer ullus erat.
Spernebant generos inopes vicinia dives;
Et malè credebar sanguinis auctor ego.

In stabulis habitâsse, boves pavisse, nocebat;
Jugeraque inculti pauca tenere soli.

'Extremis dantur connubia gentibus; at quæ 'Romano vellet nubere, nulla fuit.

169. Gradive. Mars.

170. Matrona. Matronalia Kalen

dis Martii celebrantur.

173. Utilis. Aptus, assuetus. 174. Gressus, &c. Novis studiis me immisceo.

176. Hoc. Pacis et belli pariter

res curare.

177. Operose. Vide ad I. 101. 179. Elementa. Principia, primor

dia. Referre. Recolere.

180. Hujus. Qualis nunc est.
183. Nati. Romuli.

170

180

190

186. Venit in astra. Relatus est in

Deos.

187. Loco majus. Quia urbs parva, nomen magnum erat.

190. Malè. Vix, aut non.

191. Nocebat. Detrimento erat, dedecori habitum est.