Turnus equo deiectum Amycum fratremque Diorem
Congressus pedes, hunc venientem cuspide longa,
Hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum
Suspendit capita et rorantia sanguine portat.
Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,
Tres uno congressu, et maestum mittit Onyten,
Nomine Echionium matrisque genus Peridiae;
Hic fratres Lycia missos et Apollinis agris,
Et iuvenem exosum nequidquam bella Menoeten,
Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae
Ars fuerat pauperque domus, nec nota potentum
Munera, conductaque pater tellure serebat.
Ac velut immissi diversis partibus ignes
Arentem in silvam et virgulta sonantia lauro,
Aut ubi decursu rapido de montibus altis

Dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt,
Quisque suum populatus iter: non segnius ambo
Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc
Fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci
Pectora; nunc totis in vulnera viribus itur.
Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem
Nomina, per regesque actum genus omne Latinos,
Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
Excutit effunditque solo: hunc lora et iuga subter
Provolvere rotae; crebro super ungula pulsu
Incita nec domini memorum proculcat equorum.
Ille ruenti Hyllo animisque immane frementi
Occurrit, telumque aurata ad tempora torquet:
Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
Dextera nec tua te, Graiûm fortissime, Cretheu,
Eripuit Turno; nec dî texere Cupencum,
Aenea veniente, sui: dedit obvia ferro
Pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.
Te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi
Oppetere et late terram consternere tergo:
Occidis, Argivae quem non potuere phalanges
Sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles ;
Hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida,

510

515

520

525

530

535

540

545

Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum.
Totae adeo conversae acies, omnesque Latini,
Omnes Dardanidae, Mnestheus, acerque Serestus,
Et Messapus equûm domitor, et fortis Asilas,
Tuscorumque phalanx, Evandrique Arcades alae.
Pro se quisque viri summa nituntur opum vi:
Nec mora, nec requies; vasto certamine tendunt.
Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit,
Iret ut ad muros, urbique adverteret agmen
Ocius et subita turbaret clade Latinos.
Ille, ut vestigans diversa per agmina Turnum
Huc atque huc acies circumtulit, adspicit urbem
Immunem tanti belli atque impune quietam.
Continuo pugnae accendit maioris imago:
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum
Ductores, tumulumque capit, quo cetera Teucrûm
Concurrit legio, nec scuta aut spicula densi
Deponunt. Celso medius stans aggere fatur:
,,Nec qua meis esto dictis mora - Iupiter hac stat
,,Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
,,Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,
,,Ni frenum accipere et victi parere fatentur,
,,Eruam, et aequa solo fumantia culmina ponam.
,,Scilicet exspectem, libeat dum proelia Turno
,,Nostra pati, rursusque velit concurrere victus?
,,Hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi.
,,Ferte faces propere, foedusque reposcite flammis!"
Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
Dant cuneum, denșaque ad muros mole feruntur.
Scalae improviso, subitusque apparuit ignis.
Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant;
Ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis.
Ipse inter primos dextram sub moenia tendit
Aeneas, magnaque incusat voce Latinum,
Testaturque deos, iterum se ad proelia cogi,
Bis iam Italos hostes, haec iam altera foedera rumpi.
Exoritur trepidos inter discordia cives:
Urbem alii reserare iubent et pandere portas

550

555

560

565

570

575

580

VIRGILIUS.

22

Dardanidis, ipsumque trahunt in moenia regem;
Arma ferunt alii et pergunt defendere muros:
Inclusas ut quum latebroso in pumice pastor
Vestigavit apes, fumo que implevit amaro;
Illae intus trepidae rerum per cerea castra
Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras;
Volvitur ater odor tectis; tum murmure caeco
Intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.
Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,
Quae totam luctu concussit funditus urbem.
Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
Incessi muros, ignes ad tecta volare,

Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni;
Infelix pugnae iuvenem in certamine credit

585

590

595

Exstinctum, et, subito mentem turbata dolore,

Se causam clamat crimenque caputque malorum,

600

Multaque per maestum demens effata furorem,
Purpureos moritura manu discindit amictus,
Et nodum informis leti trabe nectit ab alta.

Quam cladem miserae postquam accepere Latinae;
Filia prima manu flavos Lavinia crines

605

Et roseas laniata genas, tum cetera circum

Turba, furit; resonant late plangoribus aedes.
Hinc totam infelix vulgatur fama per urbem:
Demittunt mentes; it scissa veste Latinus,
Coniugis attonitus fatis urbisque ruina,

610

Canitiem immundo perfusam pulvere turpans,
Multaque se incusat, qui non acceperit ante
Dardanium Aenean, generumque adsciverit ultro.
Interea extremo bellator in aequore Turnus
Palantes sequitur paucos, iam segnior, atque
Iam minus atque minus successu laetus equorum.
Attulit hunc illi caecis terroribus aura
Commixtum clamorem, arrectasque impulit aures.
Confusae sonus urbis et illaetabile murmur.
„Hei mihi, quid tanto turbantur moenia luctu,
,,Quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?"
Sic ait, adductisque amens subsistit habenis.

615

620

Atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci
Aurigae currumque et equos et lora regebat,
Talibus occurrit dictis:,,Hac, Turne, sequamur
.,Troiugenas, qua prima viam victoria pandit:
.,Sunt alii, qui tecta manu defendere possint.
,.Ingruit Aeneas Italis et proelia miscet,

,,Et nos saeva manu mittamus funera Teucris.

625

,,Nec numero inferior, pugnae neque honore recedes." 630 Turnus ad haec:

,,O soror, et dudum agnovi, quum prima per artem
,,Foedera turbasti teque haec in bella dedisti,

,,Et nunc nequidquam fallis dea. Sed quis Olympo
,,Demissam tantos voluit te ferre labores?
„An fratris miseri letum ut crudele videres?

635

Nam quid ago, aut quae iam spondet fortuna salutem? „Vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem ,,Murranum, quo non superat mihi carior alter, ,,Oppetere, ingentem, atque ingenti vulnere victum. 640 Occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens

,,Adspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis. ,Exscindine domos - id rebus defuit unum

,,Perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?

650

,,Terga dabo, et Turnum fugientem haec terra videbit? 645 ,,Usque adeone mori miserum est? Vos o mihi Manes ,,Este boni, quoniam superis aversa voluntas. ,,Sancta ad vos anima atque istius nescia culpae Descendam, magnorum haud unquam indignus avorum.“ Vix ea fatus erat; medios volat, ecce, per hostes Vectus equo spumante Saces, adversa sagitta Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum: ,,Turne, in te suprema salus: miserere tuorum! ,Fulminat Aeneas armis, summasque minatur ,,Deiecturum arces Italûm excidioque daturum, ,,Iamque faces ad tecta volant. In te ora Latini, ,,In te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus, ,,Quos generos vocet, aut quae sese ad foedera flectat. ,,Praeterea regina, tui fidissima, dextra

,,Occidit ipsa sua, lucemque exterrita fugit.

655

660

,,Soli pro portis Messapus et acer Atinas
,,Sustentant aciem; circum hos utrimque phalanges
,,Stant densae, strictisque seges mucronibus horret
,,Ferrea: tu currum deserto in gramine versas?"
Obstupuit varia confusus imagine rerum
Turnus, et obtutu tacito stetit. Aestuat ingens
Uno in corde pudor mixtoque insania luctu
Et furiis agitatus amor et conscia virtus.

665

670

675

Ut primum discussae umbrae et lux reddita menti;
Ardentes oculorum orbes ad moenia torsit
Turbidus, eque rotis magnam respexit ad urbem.
Ecce autem flammis inter tabulata volutus
Ad coelum undabat vertex, turrimque tenebat,
Turrim, compactis trabibus quam eduxerat ipse,
Subdideratque rotas, pontesque instraverat altos.
,,Iam iam fata, soror, superant: absiste morari:
,,Quo deus et quo dura vocat fortuna, sequamur.
,,Stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbi est,
,,Morte pati, neque me indecorem, germana, videbis
,,Amplius. Hunc, oro, sine me furere ante furorem." 680
Dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis,

Perque hostes, per tela ruit, maestamque sororem
Deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.
Ac veluti montis saxum de vertice praeceps
Quum ruit, avulsum vento, seu turbidus imber
Proluit, aut annis solvit sublapsa vetustas;
Fertur in abruptum magno mons improbus actu,
Exsultatque solo, silvas, armenta virosque
Involvens secum: disiecta per agmina Turnus
Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso
Sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,
Significatque manu et magno simul incipit ore:
,,Parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini:
,,Quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum
,,Pro vobis foedus luere et decernere ferro."
Discessere omnes medii, spatiumque dedere.
'At pater Aeneas audito nomine Turni
Deserit et muros et summas deserit arces,

685

690

695