Vetustissimae huius libri editiones sunt: Formula Missae et Communionis pro Ecclesia Vuittem- bergensi. | Martini Luther. | Wittembergae M.D.XXIII. 4. (Tituli pagina signis typographicis est ornata, ultima pagina imaginem reddit ligno incisam, quae agnum cum cruce et vexillo repraesentat.)

(Panzer IX, 83. v. d. Hardt I p. 154.)

Formula Missae et Communionis pro Ecclesia Vuittembergensi Martini Lutheri. Wittembergae. M.D.XXIII. 8. (Tituli pagina signis typographicis est circumscripta, ultima pagina insigne refert Wolfii Koepfelii, typographi Argentoratensis). (Panzer IX, 83.)

Latine exscriptus legitur hic liber etiam in ed. Opp. Luth. Ien. II, 588. Vittemb. II, 381, germanice in ed. Ien. III, 333, Vittemb. VII, 391, Altenb. III, 460, Lips. XXII, 332, Walch. X, 2744. Nos textum reddidimus secundum editionem originalem, quae anno 1523 Vittembergae forma quarta prodiit.

Formula missae et communionis pro

ecclesia Vuittembergensi.

Venerabili in Christo D. Nicolao Hausman 1), episcopo Cygneae ecclesiae, in Christo Sancto 2),

Martinus Luther 3)

Gratiam et pacem in Christo optat. Hactenus libellis et sermonibus egi inter populos, ut corda primum ab impiis opinionibus ceremoniarum avocarem, Christianum et commodum arbitratus me facere, si causa fierem, ut absque manibus contereretur abominatio, quam Satan per hominem peccati in loco sancto statuerat. Proinde nihil vi aut imperio tentavi, nec vetera novis mutavi, semper cunc

1) In ed. Ien.: Hausmanno. 2) Ibid.: S. 3) In ed. orig. Luther., in ed. Ien.: Lutherus.

:

tabundus et formidabundus, tum propter imbecilles in fide animos, quibus subito eximi non potuit tam vetus et inolita, nec inseri tam recens et insueta ratio colendi Dei, tum maxime propter lèves illos et fastidiosos spiritus, qui ceu sues immundae sine fide, sine mente irruunt et sola novitate gaudent, atque statim ut novitas esse desiit nauseant. Quo genere hominum cum in rebus ceteris nihil est molestius, tum in rebus sacris sunt molestissimi et intolerabiles, quamvis, ut rumpar ira, ferre illos cogor, nisi velim et Evangelium ') ipsum e publico tollere.

Sed cum iam spes sit, multorum corda per gratiam Dei illustrata esse et roborata, ipsaque res poscat, ut tandem scandala tollantur de reguo Christi, audendum est aliquid in nomine Christi. Iustun est enim, ut vel paucis consulamus, ne, dum perpetuo levitatem et abusum illorum formidemus, nullis prorsus consulamus et, dum istorum futura scandala cavere volumus, universas abominationes illorum roboremus.

Quare de formula aliqua pia missandi (ut vocant) et communicandi, ut et tu postulasti toties, optime Nicolae, agemus, ac sic agemus, ut non amplius solum verbo doctrinae corda regamus, sed manum quoque apponamus et publica administratione in opus perducamus, nulli prorsus praeiudicantes, ne aliam amplecti et sequi liceat. Quin ex animo per Christum obsecramus, ut si quid melius illis revelatum fuerit, nos priores tacere iubeant, ut communi opera rem communem iuvemus.

In primis itaque profitemur, non esse nec fuisse unquam in animo nostro, omnem cultum Dei prorsus abolere, sed eum, qui in usu est, pessimis additamentis vitiatum, repurgare et usum pium monstrare. Nam hoc negare non possumus, Missas et communionem panis et vini ritum esse a Christo divinitus institutum, qui sub ipso Christo primum,

1) In ed. orig. hic et alibi: Evangelion.

ut

deinde sub apostolis simplicissime atque piissime, absque ullis additamentis observatus fuit, sed successu temporum tot humanis inventis auctus, praeter nomen ad nostra secula nihil de Missa et communione pervenerit.

Ac primorum Patrum additiones, qui unum aut alterum Psalmum ante benedictionem panis et vini levi voce orasse leguntur, laudabiles fuere, quales Athanasius et Cyprianus fuisse putantur. Deinde qui Kyrie eleison addiderunt et ipsi placent. Nam sub Basilio magno legimus Kyrie eleison fuisse in usu totius populi publico, iam Epistolarum et Evangeliorum lectio etiam necessaria fuit et est, nisi quod vitium sit 1) ea lingua legi, quae vulgo non intelligitur.

Post vero, ubi cantus coepit, mutati sunt Psalmi in Introitum, tum additus est hymnus ille angelicus: Gloria in excelsis, et in terra pax. Item Gradualia et Halleluia et Symbolum Nicenum, Sanctus, Agnus Dei, Communio. Quae omnia talia sunt, ut reprehendi non possint, praesertim quae de tempore seu dominicis diebus cantantur. Qui dies soli adhuc priscam puritatem testantur, excepto Canone.

At ubi iam licentia fiebat addendi et mutandi, prout cuivis libebat, accedente tum et quaestus et ambitionis sacerdotalis tyrannide, tum coeperunt altaria illa et insignia Baal et omnium Deorum poni in templum Domini, per impios reges nostros, id est, Episcopos et Pastores. Hic sustulit impius Ahas altare aereum et constituit aliud e Damasco petitum, loquor autem de canone illo lacero et abominabili, ex multorum lacunis ceu sentina collecIbi coepit Missa fieri sacrificium, ibi addita offertoria et Collectae mercenariae, ibi Sequentiae et Prosae inter Sanctus et Gloria in excelsis insertae. Tum coepit Missa esse monopolium sacerdotale, totius mundi opes exhauriens, divites, otiosos, potentes et voluptuarios et immundos illos coelibes toto orbe ceu vastitatem ultimam exundans. Hinc

to.

1) In ed. Ien.: est.

Missae pro defunctis, pro itineribus, pro opibus, et quis illos titulos solos numeret, quorum Missa facta est sacrificium?

Neque hodie cessat Canon iste augeri, aliis et aliis festis alias actiones, alios communicantes asciscens. Ut taceam memorias vivorum et mortuorum, nondum ad finem sui auctas. Nam additamenta externa vestium, vasorum, cereorum, pallarum, deinde organorum et totius musicae, imaginum, quid dicam? Nihil pene fuit in toto orbe artificiorum, quod non magna ex parte sua negotia ac suum 1) quaestum haberet et e Missa aleretur.

Transierint itaque ista et adhuc transeant revelante Evangelio abominationes tantas, donec penitus aboleantur. Nos interim omnia probabimus, quod bonum est tenebimus. Verum hoc libro dicere omittimus, Missam non 2) esse sacrificium seu opus bonum 3), quod alias abunde docuimus. Apprehendamus eam ut sacramentum seu testamentum, seu benedictionem latine, Eucharistiam graece, vel mensam Domini, vel coenam Domini, vel memoriam Domini, vel communionem, vel quocunque nomine pio placet, modo sacrificii aut operis titulo non polluatur, et ritum monstremus, quo nobis visum est illa uti.

Primo, Introitus dominicales et in festis Christi, nempe Paschatis, Pentecostes, Nativitatis, probamus et servamus, quanquam Psalmos mallemus, unde sumpti sunt, ut olim, sed nunc sic usui recepto indulgebimus. Quod si qui Apostolorum, Virginis, aliorumque Sanctorum introitus (quando e Psalmis aut aliis Scripturis sumpti sunt) probare volent, non damnamus. Nos Vuittembergae solis dominicis et festis Domini sabbatisare quaeremus, omnium Sanctorum festa prorsus abroganda, vel si quid dignum in eis est, in dominicabilibus concionibus miscenda esse putamus. Festum Purificationis et Annunciationis pro festis Christi, sicut Epiphania ) et Cir

1) In ed. Ien.: quaestum suum. 2) In ed. orig. deest: non, repetitum est ex ed. Ien. 3) In ed. Ien.: opus sacrificantis. 4) In ed. orig.: Epiphanian,

cumcisionem, habemus. Loco festi S. Stephani et Iohannis Evangelistae officium Nativitatis placet. Festa S. Crucis anathema sunto. Alii faciant pro sua conscientia vel aliorum infirmitate, quod spiritus suggesserit.

Secundo Kyrie eleison, ut hactenus celebratum est, variis melodiis pro diversis temporibus amplectimur cum sequenti hymno angelico: Gloria in excelsis, tamen in arbitrio stabit Episcopi, quoties illum omitti voluerit.

Tertio, sequens oratio illa seu Collecta, modo sit pia (ut fere sunt, quae dominicis diebus habentur), perseveret ritu suo, sed ea duntaxat unica. Post hanc lectio Epistolae. Verum nondum tempus est et hic novandi, quando nulla impia legitur. Alioqui cum raro eae partes ex epistolis Pauli legantur, in quibus fides docetur, sed potissimum morales et exhortatoriae, ut ordinator ille Epistolarum videatur fuisse insigniter indoctus et superstitiosus operum ponderator, officium requirebat eas potius pro maiore parte ordinare, quibus fides in Christum docetur. Idem certe in Evangeliis spectavit saepius, quisquis fuerit 1) lectionum istarum autor. Sed interim supplebit hoc vernacula Concio. Alioqui si futurum est, ut vernacula Missa habeatur (quod Christus faveat), danda est opera, ut Epistolde et Evangelia suis optimis et potioribus locis legantur in Missa.

Quarto, Graduale duorum versuum simul cum Halleluia, vel alterutrum 2), iuxta arbitrium Episcopi cantetur. Porro Gradualia quadragesimalia et similia, quae duos versus excedunt, cantet quisquis velit in domo sua. In ecclesia nolumus taedio exstingui spiritum fidelium. Sed nec ipsam Quadragesimam sive maiorem hebdomadam aut sextam feriam poenosam aliis ritibus ostentare decet, quam alias quascunque, ne semimissa et altera sacramenti parte Christum amplius ludere et ridere velle videa

1) Im ed. Ien. fuit. 2) In ed. orig.: utrum; lectio: alterutrum, repetita est ex ed. Ien.