LIBER XII.

ARGUMENTUM.

Vs. Fractis geminâ pugnâ Latinis, Turnus, rege reginâque invitis cum Æneâ singulari certamíne dimicare statuit. -- 107 Locus prælii designatur.-- 135 Juturna, Turni soror, fratris periculum à Junone cognoscit. -- 161 Fœdus sacrificio sancitur; uterque adversarius jusjurandum adhibet. -- 216 Juturna Latinis terrorem injicit; quorum augur, Tolumnius nomine, præsagio deceptus, inanique spe victoriæ suspectâ, Arcadem sagittâ confugit: atrox prælium incipit. -311 Æneas, suos alloquens, telo vulneratur et discedit à prælio. 324 Eo absente, stragem Turnus edit. -- 383 Venus Æneam sanat, dictamno allato. 430 Viribus refectis, ad pugnam redit Æneas. 468 Juturna, curru fratris indesinenter è viâ deflexo, ne congredi possent bellatores prohibet. 488 Magna strages editur. 554 Aneas urbis oppugnandæ consilium accipit; exercitu ad moenia admoto, in propugnacula ignem conjicit. occisum putans, laqueo vitam sibi adimit.

-

-

-

-

-

593 Amata, Turnum 612 Turnus, Juturnam

sororem alloquitur: ne urbs in hostium potestatem veniat, ad sin

gulare certamen redit.

Jovis et Junonis verba.

789

702 Hujus certaminis narratio. 841 Jupiter Juturnam amovet à prælio. 872 Lethum ineluctabile fratris soror amarè luget. tem Turnum Æneas gladio enecat.

885 Jacen

Turnus, ut infractos adverso Marte Latinos
Defecisse videt, sua nunc promissa reposci,
Se signari oculis, ultrò implacabilis ardet,
Attollitque animos. Pœnorum qualis in arvis,
Saucius ille gravi venantûm vulnere pectus,
Tùm demùm movet arma leo, gaudetque comantes
Excutiens cervice toros, fixumque latronis
Impavidus frangit telum, et fremit ore cruento:
Haud secùs accenso gliscit violentia Turno.
Tùm sic affatur regem, atque ita turbidus infit:

<< Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent
Ignavi neadæ, nec, quæ pepigêre, recusent.
Congredior. Fer sacra, pater, et concipe fœdus.
Aut hac Dardanium dextrâ sub Tartara mittam,
Desertorem Asia (sedeant, spectentque Latini),
Et solus ferro crimen commune refellam;
Aut habeat victos ; cedat Lavinia conjux. >>
Olli sedato respondit corde Latinus:

<< O præstans animi juvenis, quantùm ipse feroci
Virtute exsuperas, tantò me im pensiùs æquum est
Consulere, atque omnes metuentem expendere casus.
Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta
Multa manu; nec non aurumque animusque Latino est.
Sunt aliæ innuptæ Latio et laurentibus agris,
Nec genus indecores. Sine me hæc haud mollia fatu
Sublatis aperire dolis; simul hæc animo hauri.
Me natam nulli veterum sociare procorum
Fas erat, idque omnes Divique hominesque canebant.
Victus amore tui, cognato sanguine victus,
Conjugis et mæste lacrymis, vincla omnia rupi ;
Promissam eripui genero; arma impia sumpsi.
Ex illo qui me casus, quæ, Turne, sequantur
Bella, vides; quantos primus patiare labores.
Bis magnâ victi pugnâ vix urbe tuemur
Spes italas: recalent nostro tiberina fluenta
Sanguine adhuc, campique ingentes ossibus albent.
Quò referor toties? quæ mentem insania mutat?
Si, Turno exstincto, socios sum adscire paratus,
Cur non incolumi potiùs certamina tollo?
Quid consanguinei Rutuli, quid cætera dicet
Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet!)
Prodiderim, natam et connubia nostra petentem ?
Respice res bello varias; miserêre parentis

Longævi, quem nunc mestum patria Ardea longè
Dividit. Haudquaquam dictis violentia Turni
Flectitur exsuperat magis, ægrescitque medendo.
Ut primùm fari potuit, sit institit ore:

:

« Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro Deponas, lethumque sinas pro laude pacisci.

[me

Et nos tela, paler, ferrumque haud debile dextrâ
Spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis.
Longè illi Dea mater erit, quæ nube fugacem
Femineå tegat, et vanis sese occulat umbris. >>
At regina, nová pugnæ conterrita sorte,

Flebat, et ardentem generum moritura tenebat:
<< Turne, per has ego te lacrymas, per si quis Amatæ
Tangit honos animum (spes tu nunc una, senectæ
Tu requies misera; decus imperiumque Latini
Te penès; in te omnis domus inclinata recumbit),
Unum oro: desiste manum committere Teucris.
Qui te cumque manent isto certamine casus,
Et me, Turne, manent: simul hæc invisa relinquam
Lumina, nec generum Ænean captiva videbo. >>
Accepit vocem lacrymis Lavinia matris
Flagrantes perfusa genas; cui plurimus ignem
Subjecit rubor, et calefacta per ora cucurrit.
Indum sanguineo veluti violaverit ostro
Si quis ebur; aut mixta rubeat ubi lilia multâ
Alba roså: tales virgo dabat ore colores.
Illum turbat amor, figitque in virgine vultus;
Ardet in arma magis, paucisque affatur Amatam:
« Ne, quæso, ne me lacrymis, neve omine tanto
Prosequere in duri certainina Martis euntem,
O mater: neque enim Turno mora libera mortis.
Nuntius hæc, Idmon, phrygio mea dicta tyranno
Haud placitura refer: quùm primùm crastina cœlo
Puniceis invecta rotis Aurora rubebit,

Non Teucros agat in Rutulos; Teucrûm arma quiescant
Et Rutulûm : nostro dirimamus sanguine bellum;
Illo quæratur conjux Lavinia campo. >>

Hæc ubi dicta dedit, rapidusque in tecta recessit
Poscit equos, gaudetque tuens ante ora frementes,
Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,

Qui candore nives anteirent, curs bus auras.
Circumstant properi auriga, manibusque lacessunt
Pectora plausa cavis, et colla comantia pectunt.
Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco
Circumdat loricam humeris; simul aptat habendo

« Nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro
Scis ut te cunctis unam, quæcumque Latina
Magnanimi Jovis ingratum adscendêre cubile,
Prætulerim, cœlique libens in parte locârim:
Disce tuum (ne me incuses), Juturna, dolorem.
Quà visa est fortuna pati, Parcæque sinebant
Cedere res Latio, Turnum et tua monia texi;
Nunc juvenem imparibus video concurrere fatis,
Parcarumque dies et vis inimica propinquat.
Non pugnam adspicere hanc oculis, non fœdera possum.
Tu, pro germano si quid præsentius audes,

Perge, decet: forsan miseros meliora sequentur.»
Vix ea, quùm lacrymas oculis Juturna profundit,
Terque quaterque manu pectus percussit honestum :
«Non lacrymis hoc tempus, ait Saturnia Juno;
Accelera, et fratrem, si quis modus, eripe morti;
Aut tu bella cie, conceptumque excute fœdus. qarë
Auctor ego audendi. » Sic exhortata reliquit
Incertam, et tristi turbatam vulnere mentis. pno?!
Intereà reges (ingenti mole Latinus
ad supit?
Quadrijugo vehitur curru: cui tempora circùm
Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,
Solis avi specimen; bigis it Turnus in albis,
Bina manu lato crispans hastilia ferro.