Vulcano genitum pecora inter agrestia regem
Inventumque focis omnis quem credidit ætas,
Cæculus. Hunc legio latè comitatur agrestis,
Quique altum Præneste viri, quique arva Gabinæ
Junonis, gelidumque Anienem, et roscida rivis
Hernica saxa colunt; quos, dives Anagnia, pascis;
Quos, Amasene pater. Non illis omnibus arma,
Nec clypei currusve sonant : pars maxima glandes
Liventis plumbi spargit; pars spicula gestat
Bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros
Tegmen habet capiti; vestigia nuda sinistri
Instituêre pedis, crudus tegit altera pero.

At Messapus, equum domitor, neptunia proles,
Quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,
Jampridem resides populos desuetaque bello
Agmina in arma vocat subitò, ferrumque retractat.
Hi fescenninas acies, æquosque Faliscos;
Hi Soractis habent arces, flaviniaque arva,
Et Cimini cum monte lacum, lucosque capenos.
Ibant æquati numero, regemque canebant:
Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni
Quùm sese è pastu referunt, et longa canoros
Dant per colla modos : sonat amnis, et asia longè
Pulsa palus.

Nec quisquam eratas acies ex agmine tanto Misceri putet; aeriam sed gurgite ad alto Urgeri volucrum raucarum ad littora nubem.

Ecce, Sabinorum prisco de sanguine, magnum Agmen agens Clausus, magnique ipse agminis instar, Claudia nunc à quo diffunditur et tribus et gens Per Latium, postquàm in partem data Roma Sabinis. Unà ingens amiterna colors, priscique Quirites, Ereti manus omnis, oliviferæque Mutusca: Qui Nomentum urbem, qui rosea rura Velini, Qui Tetricæ horrentes rupes, montemque Severum Casperiamque colunt, Forulosque, et flumen Himellæ ; Qui Tiberim Fabarimque bibunt ; quos frigida misit Nursia, et Hortinæ classes, populique latini; Quosque secans infaustum interluit Allia nomen:

Quàm multi libyco volvuntur marmore fluctus,
Sævus ubi Orion hibernis conditur undis;
Vel quàm solo novo densæ torrentur aristæ
Aut Hermi campo, aut Lycia flaventibus arvis:
Scuta sonant, pulsuque pedum tremit excita tellus.
Hinc agamemnonius, trojani nominis hostis,
Curru jungit Halesus equos, Turnoque feroces
Mille rapit populos; vertunt felicia Baccho
Massica qui rastris, et quos de collibus altis
Aurunci misêre patres, sidicinaque juxtà
Equora ; quique Cales linquunt; amnisque vadosi
Accola Vulturi, pariterque Saticulus asper,
Oscorumque manus. Teretes sunt aclides illis
Tela, sed hæc lento mos est aptare flagello;
Lævas cetra tegit: falcati cominùs enses.

Nec tu carminibus nostris indictus abibis,
OEbale, quem generâsse Telon Sebethide nymphå
Fertur, Teleboum Capreas quùm regna teneret
Jam senior: patriis sed non et filius arvis
Contentus, latè jam tùm ditione premebat
Sarrastes populos, et quæ rigat æquora Sarnus,
Quique Rufras Batulumque tenent, atque arva Celennæ,
Et quos maliferæ despectant mœnia Abellæ :
Teutonico ritu soliti torquere cateias:
Tegmina quis capitum raptus de subere cortex ;
Eratæque micant pelta, micat æreus ensis.
Et te montosæ misêre in prælia Nursæ,
Ufens, insignem famâ et felicibus armis;
Horrida præcipuè cui gens, assuetaque multo
Venatu nemorum, duris Æquicola glebis:
Armati terram exercent, semperque recentes
Convectare juvat prædas, et vivere rapto.

Quin et marrubia venit de gente sacerdos,
Fronde super galeam et felici comptus oliva,
Archippi regis missu, fortissimus Umbro ;
Vipereo generi et graviter spirantibus hydris
Spargere qui somnos cantuque manuque solebat,
Mulcebatque iras, et morsus arte levabat.
Sed non dardaniæ medicari cuspidis ietum

Evaluit; neque eum juvère in vulnera cantus
Somniferi, et marsis quæsitæ in montibus herbæ.
Te nemus Angitiæ, vitreâ te Fucinus undâ,
Te liquidi flevêre lacus.

Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello
Virbius; insignem quem mater Aricia misit,
Eductum Egeriæ lucis, humentia circum
Littora; pinguis ubi et placabilis ara Dianæ.
Namique ferunt famâ Hippolytum, postquàm arte nover-
Occiderit, patriasque explerit sanguine pœnas
Turbatis distractus equis, ad sidera rursùs
Ætherea et superas cœli venisse sub auras,
Pæoniis revocatum herbis et amore Dianæ.

Tùm pater omnipotens, aliquem indignatus ab umbris
Mortalem infernis ad lumina surgere vitæ,
Ipse repertorem medicinæ talis et artis

Fulmine Phœbigenam stygias detrusis ad undas.
At Trivia Hippolytum secretis alma recondit
Sedibus, et nymphæ Egeria nemorique relegat,
Solus ubi in silvis italis ignobilis ævum
Exigeret, versoque ubi nomine Virbius esset.
Undè etiam Triviæ templo lucisque sacratis
Cornipedes arcentur equi, quòd littore currum
Et juvenem monstris pavidi effudêre marinis.
Filius ardentes haud seciùs æquore campi
Exercebat equos, curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos præstanti corpore Turnus
Vertitur arma tenens, et toto vertice suprà est.
Cui triplici crinita jubâ galea alta Chimæram
Sustinet, ætnæos efflantem faucibus ignes;
Tam magis illa fremens, et tristibus effera flammis,
Quàm magis effuso crudescunt sanguine pugnæ.
At lævem clypeum sublatis cornibus lo

Auro insignibat, jam setis obsita, jam bos
(Argumentum ingens), et custos virginis Argus,
Calataque amnem fundens pater Inachus urna.
Insequitur nimbus peditum, clypeataque totis
Agmina densantur campis, argivaque pubes,
Auruncæque manus, Rutuli, veteresque Sicani,

Et sacranæ acies, et picti scuta Labici;
Qui saltus, Tiberine, tuos, sacrumque Numici
Littus arant, rutulosque exercent vomere colles,
Circæumque jugum; quis Jupiter Anxurus arvis
Præsidet, et viridi gaudens Feronia luco;

Quà Saturæ jacet atra palus, gelidusque per imas
Quærit iter valles atque in mare conditur Ufens.
Hos super advenit volscå de gente Camilla,
Agmen agens equitum et florentes ære catervas,
Bollatrix: non illa colo calathisve Minervæ
Femineas assueta manus, sed prælia virgo
Dura pati, cursuque pedum prævertere ventos.
Illa vel intactæ segetis per summa volaret
Gramina, nec teneras cursu læsisset aristas;
Vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti,
Ferret iter, celeres nec tingeret æquore plantas.
Illam omnis tectis agrisque effusa juventus,
Turbaque miratur matrum, et prospectat euntem
Attonitis inhians animis; ut regius ostro
Velet honos læves humeros, ut fibula crinem
Auro internectat, lyciam ut gerat ipsa pharetram,
Et pastoralem præfixâ cuspide myrtum.

LIBER VIII.

ARGUMENTUM.

Vs, I Bello incepto, Turnus Venulum mittit, ut Diomedem ad societatem alliciat. 18 Æneas, Tiberini fluvii monitu, classe incensâ, iter eodem consilio suscipit ad Evandrum, qui, ex Arcadia profugus, in Palatino monte consederat. 102 Ab Evandro benignè Æneas excipitur. 175 Fame per cœnam exemptâ, Evander, sacrorum, quæ celebrant, originem edocet, victoriam scilicet Herculis de Caco, regionis illius insigni olim prædone. 280 Sacrificii ritus, laudes Herculis. 306 Evander urbem suam, comitante hospite Æneâ, perlustrat. 369 Armaturam Æneæ à Vulcano petit Venus; quam Cyclopes statim fabricant. 454 Consilio Evandri, comitantibusque quadringentis equitibus in auxilio, quibus Pallantem filium præfecit, Eneas Agyllam petit, ut nova auxilia fœdere sibi devinceret. -558 Evander Æneam Pallantemque ad prælia proficiscentes, lacrymans alloquitur. -585 Exercitus Æneæ ante Agyllam advenit. 608 Venus arma Æneæ sua defert, à Vulcano fabricata; et imprimis clypeum in quo Æneas res præclarè gerendas à romanis posteris mirâ arte cælatas admiratur.

Ur belli signum laurenti Turnus ab arce
Extulit, et rauco strepuerunt cornua cantu,
Utque acres concussit equos, utque impulit arma,
Extemplò turbati animi; simul omne tumultu
Conjurat trepido Latium, sævitque juventus
Effera. Ductores primi, Messapus, et Ufens,
Contemptorque Deûm Mezentius, undiquè cogunt
Auxilia, et latos vastant cultoribus agros.
Mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem,
Qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros,
Advectum Ænean classi, victosque Penates
Inferre, et fatis regem se dicere posci,
Edoceat, multasque viro se adjungere gentes
Dardanio, et latè Latio increbrescere nomen :