De me hoc tibi persuadeto, te amo ex animo venerorque, et dignum judico cui ob insignem eruditionem cum pari morum probitate conjunctam omnes boni bene faciant. Atque utinam voluntati meæ erga te propensæ facultas responderet! Tunc profecto, mi Capito, sentires, quanti te facio. Interim te rogo, ut hoc munusculum a me boni consulas, parum quidem si ad merita tua respiciatur, sed profecto non contemnendum, si vel animus meus dantis, vel sumtus necessarii et multiplices, quibus propemodum vel supra facultates oneror, rite considerentur. Quod superest, oro, ut hunc amicum meum Thomam Tybaldum, qui hasce ad te perfert, mea causa, quantum potes, foveas et adjuves. Vale.

T. Cantuarien.

CLXXXVII. TO JOACHIM VADIAN.

Eccles.

Oration. et

25.

Tandem a negotiis consiliisque publicis missionem vel Archiv. verius respirationem nactus, et inter cæteros doctos viros, Tigurin. quorum epistolis responsa jam diu debueram, tibi quoque, Dudithius, Vadiane, vir illustris doctissimeque, nunc demum vertente Opuscul. anno respondere incipiens, (utpote cujus literas superiore Colomehyeme acceperim, una cum munere literario; quod genus sius, Epist. quidem soleo vel inter pretiosissima numerare) illud impri- Virorum, No. 36. mis mecum reputare pudibundus occœpi vererique, ne forte Strype, suspicionem aut etiam opinionem mihi aliquam sinistram Cranmer, App. No. apud animum tuum, silentio meo tam diuturno, contraxerim; qui sciam apud vulgus hominum fieri plerumque solere, cum hospes hospitem salutat, ut in primo maxime aditu responsum solicite exspectent. Quod si differatur, superbiam aliquam vel neglectum sui, vel, ut minimum, oblivionem intervenire suspicantur, qualemque in primo illo accessu invenere, talem in universam reliquam vitam erga se fore præjudicant. Cum qui cito respondet, libenter et gratanter id facere judicatur, eumque proinde humanum, facilem, gratumque interpretantur. Contra, qui tarde, fastuosus, difficilis, et incivilibus ac inamoenis moribus præditus existi

matur. Usque adeo bis facit quod cito facit, quicquid quis cito facit. Verum ego de tua neutiquam vulgari prudentia et humanitate meliora mihi polliceor, confidoque te hanc meam non spontaneam tarditatem aut cessationem sed necessariam dilationem benigne accepturum, eamque non tam moribus quam negotiis meis imputaturum. Quæ qualia et quanta fuerint, puto rumores ad vos usque jampridem pertulisse, et ego de eisdem nonnihil ad Grynæum a meum, imo nostrum, scripsi; cum quo pro amicitiæ jure omnia tibi communia futura esse non ambigo. Ad illum igitur te remitto, siquid hac re offenderis, qui me tibi reddat excusatiorem.

Tuam erga me voluntatem et promptitudinem animi ad contrahendam mecum sanctiorem necessitudinem, in literis tuis perspicio, et libens amplector osculorque. Virum enim dignum te judico, quem ego propter eximiam eruditionem, qua me quoque adjutum profecisse neutiquam dissimulavero, et propter morum probitatem, multorum gravissimorum virorum testimoniis comprobatam, omni amore, favore, ac veneratione prosequar. Veruntamen ut animi mei sensum (sicuti inter bonos viros fieri oportet) ingenue tibi profitear, argumentum quod tractas in sex illis libris b, quos mihi dono dederas, in totum mihi displicet, vellemque vigilias tuas tantas felicius collocasses, et mecum jucundæ amicitiæ melioribus, aut certe minus improbatis auspiciis fuisses usus. Nam ego nisi certiora afferri video, quam hactenus videre potui, sententiæ illius vestræ nec patronus nec astipulator esse volo. Et plane mihi vel ex eo maxime persuasum est, causam esse non bonam, quod eam viri tam ingeniosi, tam diserti, tamque omnibus artibus et disciplinis instructi, non videamini satis valide tueri ac sustinere. Vidi pleraque omnia, quæ vel ab Ecolampadio, vel a Zuinglio scripta sunt et edita,

a

[Simon Grynæus was at this time settled at Basle. See Chalmers's Biog. Dict. The manner in which Cranmer speaks of him, does not countenance Anthony Wood's story of his having stolen some Greek books from the Oxford libraries, because, as he said, the owners were careless of them.]

b[Aphorismorum Libri Sex de Consideratione Eucharistiæ; which were intended to disprove the Corporal Presence. Strype, Cranmer, p. 66.]

sent.

didicique omnium hominum omnia cum delectu esse legenda. Et fortasse illud D. Hieronymi de Origene elogium in illos quoque non absurde aliquis detorserit, "Ubi bene, "nemo melius," &c. Nosti enim quod sequitur. Quatenus quidem papisticos et sophisticos errores et abusus indicare, convincere, corrigereque sunt conati, laudo et approbo. Atque utinam intra fines illos constitissent, neque fruges una cum zizaniis conculcassent, hoc est, veterum doctorum primorumque in Ecclesia Christi scriptorum auctoritatem una violasNam ut ingenia vestra quantumcunque versaveritis, mihi tamen certe nunquam approbaveritis, ne cuiquam, opinor, æquo lectori, veteres illos auctores in hac controversia pro vestra facere sententia. Fuistis nimirum in investigandis erroribus plus satis curiosi, et dum omnia purgare studetis, illic quoque errorem subesse putavistis, ubi nullus fuit. Quando hic certe, si error est, jam inde a primordio Ecclesiæ, ab ipsis patribus et viris apostolicis, nobis fuit propinatus. Quod quis pius sustinuerit vel audire, nedum credere? ut nequid interim dicam, quod bonus Dominus noster unice dilectam sponsam suam nunquam in tam pudenda cæcitate tamdiu dereliquisset. Quamobrem quum hæc, quam tenemus, catholica fides de vera presentia corporis tam apertis ac manifestis Scripturis fuerit Ecclesiæ ab initio promulgata, et eadem postea, per primos ecclesiasticos scriptores, fidelium auribus tam clare tamque studiose commendata, ne quæso, ne mihi pergatis eam tam bene radicatam et suffultam velle amplius convellere aut subruere. Satis jam satis tentatum est hactenus. Et nisi super firmam petram fuisset firmiter ædificata, jam dudum cum magnæ ruinæ fragore cecidisset. Dici non potest, quantum hæc tam cruenta controversia, cum per universum orbem Christianum, tum maxime apud nos, bene currenti verbo Evangelii obstiterit. Vobis ipsis affert ingens periculum, et cæteris omnibus præbet non dicendum offendiculum. Quocirca, si me audietis, hortor et suadeo, imo vos oro, obsecro, et visceribus Jesu Christi obtestor et adjuro, uti concordiam procedere et coire sinatis, in illam confirmandam totis viribus incumbatis, pacemque Dei tandem, quæ superat omnem sensum,

Ecclesiis permittatis, ut evangelicam doctrinam unam, sanam, puram, et cum primitivæ Ecclesiæ disciplina consonam, junctis viribus quam maxime propagemus. Facile vel Turcas ad Evangelii nostri obedientiam converterimus, modo intra nosmetipsos consentiamus, et pia quadam conjuratione conspiremus. At si ad hunc modum pergimus ad invicem contendere et commordere, timendum erit, ne (quod dicens abominor) juxta comminationem Apostolicam, ad invicem con

sumamur.

Habes, optime Vadiane, meam de tota controversia illa neutiquam fictam sententiam, una cum admonitione libera ac fideli. Cui si obtemperaveris, non modo inter amicos, sed etiam vel inter amicissimos mihi nomen tuum ascripsero. Bene vale. [1537.]

Illustri et erudito viro Joachimo
Vadiano, Consuli apud Sanctum
Gallum in Helvetia.

T. Cantuariens.

MSS.

ster;

pondence.

CLXXXVIII. TO CRUMWELL.

My especial good Lord, after most hearty commendations Chapter House, unto your lordship; these shall be to signify unto the same, Westmin- that you shall receive by the bringer thereof a Bible in Crumwell's English, both of a new translation and of a new print, dediCorres- cated unto the King's Majesty, as farther appeareth by a Original. pistle unto his Grace in the beginning of the book, which State Pu- in mine opinion is very well done, and therefore I pray your lordship to read the same. And as for the translation, so far as I have read thereof, I like it better than Todd, Life other of Cran- translation heretofore made; yet not doubting but that there may and will be found some fault therein, as you know no man ever did or can do so well, but it may be from time to

pers, vol. 1. pt. ii.

No. xciv.

mer, vol. i. p. 211.

с

any

[Commonly called Matthew's Bible, but in fact translated by Tyndale, Coverdale, and Rogers. It was printed by R. Grafton and E. Whitchurch in 1537. See Preface, and Letters cxcI. cxc11; Cotton, List of Editions, p. 412; Strype, Cranmer, p. 59.]

time amended. And forasmuch as the book is dedicated unto the King's Grace, and also great pains and labour taken in setting forth of the same, I pray you, my lord, that you will exhibit the book unto the King's Highness, and to obtain of his Grace, if you can, a license that the same may be sold and read of every person, without danger of any act, proclamation, or ordinance heretofore granted to the contrary, until such time that we the bishops shall set forth a better translation, which I think will not be till a day after doomsday 4. And if you continue to take such pains for the setting forth of God's word, as you do, although in the mean season you suffer some snubs, and many slanders, lies, and reproaches for the same, yet one day He will requite altogether. And the same word (as St. John saith) which shall judge every man at the last day, must needs show favour to them that now do favour it. Thus, my lord, right heartily fare you well. At Forde, the ivth day of August. [1537.]

To the Right Honourable and my especial good lord, my

Lord Privy Seal.

Your assured ever,

T. Cantuarien.

CLXXXIX. To CRUMWELL.

person in

Chapter

After most hearty commendations unto your lordship : MSS. whereas the same writeth unto me to stay a suit which should House, be made unto me for the induction of a certain St. Quintunes in Spelake, in the marches of Calais, upon Cruman advowson granted of the same, surely, my lord, as yet respond

d [See an account of Stokesley's refusal to assist in this work, and of Lawney's jest on the occasion, in Strype, Cranmer, p. 34. The difficulties raised by the bishops on a subsequent occasion are described by Lewis, Hist. of Translations, &c. p. 145.]

Westminster;

well's Cor

ence. Original.

e

[See Letter cxcv.]